Grenzen aan testeervrijheid
Samenvatting
Dit proefschrift onderzoekt de dwingende erfrechtelijke bescherming van naasten. Geanalyseerd wordt in hoeverre leden van zowel traditionele als niet-traditionele gezinnen beschermd moeten worden in het erfrecht. Dankzij handige stappenplannen wordt helder in hoeverre iemand aanspraak kan maken op een specifiek ander wettelijk recht. Dit maakt de titel onmisbaar voor iedere praktijkjurist.
Bij de afwikkeling van nalatenschappen treden vaak schrijnende situaties op. Het huidige erfrecht biedt onvoldoende bescherming aan gezinsleden van overledenen. Zo heeft de ongehuwde samenwoner vrijwel geen rechten als de overledene niets geregeld heeft. Ook andere, vooral niet-traditionele situaties leiden vaak tot onredelijke uitkomsten, bijvoorbeeld als sprake is van echtscheiding, de aanwezigheid van kinderen uit meerdere relaties of meerouderschap.
Grenzen aan testeervrijheid gebruikt een juridische en economische benadering om dwingende erfrechtelijke bescherming van naasten te onderzoeken. Geanalyseerd wordt in hoeverre leden van zowel traditionele als niet-traditionele gezinnen beschermd moeten worden in het erfrecht. De hoofdregel is en blijft dat zowel vanuit juridisch als economisch oogpunt mensen zelf moeten kunnen beslissen wat er na hun overlijden met hun nalatenschap gebeurt. Echter moeten naasten in diverse gevallen iets kunnen opeisen, zelfs al is dat tegen de wens van de overledene. Denk aan het onterfde kind dat lange tijd voor een karig salaris werkte in het bedrijf van de ouder. Of een minderjarig kind dat behoefte heeft aan middelen voor levensonderhoud en studie, maar onterfd is ten gunste van een nieuwe partner van de overledene.
Dit proefschrift brengt dergelijke situaties helder in kaart door het gebruik van stappenplannen m.b.t andere wettelijke rechten uit Boek 4 BW. Door de stappenplannen te volgen, weet de praktijkjurist in hoeverre iemand aanspraak kan maken op een specifiek ander wettelijk recht. Daarnaast bevat de titel informatie over rechtvaardigingen voor dwingende aanspraken en aanbevelingen tot modernisering van de wet. De interdisciplinaire methodologie is interessant voor academici, omdat zowel juridische als economische aspecten aan bod komen.
Testeervrijheid ontwikkelingen
De empirische resultaten in dit proefschrift laten zien hoe de huidige wetgeving uitwerkt. Diverse inconsistenties en verbeterpunten komen daarbij aan het licht. Zo wordt met getallen verhelderd aan welke personen de wet te weinig bescherming biedt en laat een rechtsvergelijking met het recht van Engeland & Wales zien hoe verbetering mogelijk is. Ook wordt o.a. geadviseerd tot versterking van de positie van ongehuwd samenwonenden en ex-echtgenoten.
Grenzen aan testeervrijheid is van grote waarde voor iedere praktijkjurist. Het notariaat en de advocatuur zullen met name geïnteresseerd zijn in de interpretatie van de andere wettelijke rechten uit Boek 4 BW en de stappenplannen. De delen over rechtvaardigingen voor (testeervrijheid en) dwingende erfrechtelijke aanspraken zijn met name interessant voor de wetenschap. Het deel met aanbevelingen voor verbetering van het huidige stelsel kan voor wetenschap en politiek zeer waardevol zijn.
Specificaties
Inhoudsopgave
Lijst van gebruikte afkortingen en aanduidingen / XIII
1. Inleiding / 1
2. Onderzoeksvragen / 3
2.1 Aanleiding / 3
2.1.1 Maatschappelijke ontwikkelingen met betrekking tot familie / 3
2.1.2 Legitieme portie en andere wettelijke rechten / 4
2.2 Onderzoeksvragen / 6
2.3 Hoofdstukindeling / 8
2.4 Functionele benadering / 8
2.5 Interdisciplinaire methodiek / 9
2.5.1 Verhouding tussen de juridisch-dogmatische en de economische discipline / 10
2.5.1.1 Interdisciplinaire beantwoording van beschrijvende of verklarende onderzoeksvragen / 10
2.5.1.2 Verschil met multidisciplinaire benadering / 13
2.5.1.3 Interdisciplinaire beantwoording van normatieve onderzoeksvragen / 14
2.6 Conclusie / 17
3. Juridische verklaringen voor dwingende erfrechtelijke aanspraken / 19
3.1 Gebruik van beginselen / 20
3.1.1 Definitie van beginselen en regels / 21
3.1.2 Methode om rechtsbeginselen te analyseren / 23
3.2 Testeervrijheid / 24
3.2.1 Het autonomiebeginsel / 24
3.2.1.1 Het autonomiebeginsel als rechtvaardiging voor rechtshandelingen / 26
3.2.1.2 Het autonomiebeginsel in erfrechtelijke context / 27
3.2.1.3 Autonomie en de interpretatie van dwingende erfrechtelijke aanspraken / 29
3.2.2 Contractsvrijheid / 31
3.2.2.1 Contractsvrijheid in het vermogensrecht / 31
3.2.2.2 Contractsvrijheid in het erfrecht / 33
3.3 Beginselen die dwingende aanspraken rechtvaardigen; voorrang op autonomie en contractsvrijheid / 34
3.3.1 Vertrouwen / 35
3.3.1.1 Binding aan overeenkomsten op grond van autonomie, vertrouwen en causa in het contractenrecht / 35
3.3.1.2 Autonomie, vertrouwen en causa buiten het contractenrecht / 36
3.3.1.3 Het vertrouwensbeginsel als rechtvaardiging voor dwingende erfrechtelijke aanspraken / 37
3.3.1.4 Zorgplichten als aanleiding voor gerechtvaardigd vertrouwen / 38
3.3.2 Beginselen van redelijkheid & billijkheid en maatschappelijke rechtvaardigheid, zorgvuldigheid en aanvaardbaarheid / 40
3.3.2.1 Toepasselijkheid in het erfrecht / 41
3.3.3 (Ongerechtvaardigde) verrijkingsbeginsel / 43
3.3.3.1 Toepasselijkheid in het erfrecht / 44
3.4 Conclusie / 45
4. Economische verklaringen voor dwingende erfrechtelijke aanspraken / 47
4.1 Concepten en uitgangspunten van de economische benadering / 48
4.1.1 De basis van economisch redeneren: rationeel handelen / 48
4.1.2 De invloed van economische concepten op regelgeving / 50
4.1.3 Law and economics in het erfrecht / 50
4.2 Het economisch belang van testeervrijheid / 52
4.2.1 Erflater ervaart hogere utility als hij kan beslissen over zijn vererving / 52
4.2.2 De erflater kiest voor de meest efficiënte vererving / 53
4.2.3 Meer informele zorg voor de erflater / 55
4.2.4 Systemen zonder testeervrijheid zijn moeilijk te handhaven / 56
4.3 Het economisch belang van dwingende aanspraken / 56
4.3.1 Partners binnen een relatie/huwelijk beschermen / 58
4.3.1.1 Economische aspecten van samenwonen en huwen / 59
4.3.2 Kinderen beschermen / 62
4.3.2.1 Economische aspecten van kinderen / 62
4.3.2.2 Financieel nadelige gevolgen van handelingen binnen gezinsverband / 64
4.3.3 Collectieve belangen beschermen / 67
4.3.3.1 Kosten van sociale voorzieningen / 67
4.3.3.2 Bedrijfsvoortzetting / 69
4.4 Conclusie / 70
5. Het interdisciplinaire perspectief op dwingende aanspraken / 73
5.1 Uitgangspunten bij het opstellen van een interdisciplinair perspectief / 74
5.2 Het interdisciplinair perspectief op dwingende aanspraken: modellen en theorie / 75
5.2.1 Beïnvloeding van beginselen door economische factoren / 76
5.2.2 Testeervrijheid als uitgangspunt / 77
5.2.3 Rechtvaardigingen voor dwingende aanspraken interdisciplinair bezien / 78
5.2.3.1 Het vertrouwensbeginsel: economisch van belang om personen in relaties en kinderen te beschermen / 78
5.2.3.2 Redelijkheid en billijkheid, maatschappelijke rechtvaardigheid, zorgvuldigheid, en aanvaardbaarheid; bescherming van collectieve belangen om kosten voor sociale
voorzieningen beperkt te houden en bedrijfsactiviteiten te stimuleren / 80
5.2.3.3 Het (ongerechtvaardigde) verrijkingsbeginsel; bescherming van kinderen garanderen / 81
5.3 Toepassing op de bestaande dwingendrechtelijke aanspraken / 81
5.3.1 Art. 4:28 BW / 82
5.3.2 Art. 4:29 BW en art. 4:30 BW / 83
5.3.3 Legitieme portie en art. 4:35 BW / 85
5.3.4 Art. 4:36 BW / 86
5.3.5 Art. 4:38 BW / 87
5.4 Conclusie / 88
6. Andere wettelijke rechten voor de langstlevende echtgenoot: interpretatie en stappenplan / 89
6.1 Benadering van dit hoofdstuk / 90
6.1.1 Randvoorwaarden gesteld door de juridische discipline / 90
6.1.2 Verdere invulling met behulp van law and economics, normatieve analyse / 91
6.1.3 Stappenplannen / 92
6.2 Art. 4:28 BW; voortgezet gebruik van woning en inboedel / 93
6.2.1 Inleiding / 93
6.2.2 Woning en inboedel / 94
6.2.3 Gerechtigden / 95
6.2.4 Werking jegens erfgenamen en derden / 97
6.2.5 Inhoud van de aanspraak / 100
6.2.6 Verhouding tot de overige andere wettelijke rechten / 104
6.2.7 Stappenplan art. 4:28 BW / 105
6.3 Art. 4:29 BW; vruchtgebruik op woning en inboedel / 107
6.3.1 Inleiding / 108
6.3.2 Gerechtigde / 109
6.3.3 Woning en inboedel / 109
6.3.4 Positie begunstigden van de nalatenschap / 114
6.3.5 Verhouding tot overige andere wettelijke rechten / 116
6.3.6 Verzorgingsbehoefte / 118
6.3.6.1 Juridisch dogmatische aspecten: in ieder geval in aanmerking te nemen factoren / 120
6.3.6.2 Waardering van het vruchtgebruik: beschrijvende economische analyse / 122
6.3.6.3 Verdere normering vanuit economische belangen / 123
6.3.6.3.1 Testeervrijheid / 123
6.3.6.3.2 Partners binnen een relatie beschermen / 124
6.3.6.3.3 Bescherming collectief belang: kosten sociale voorzieningen / 126
6.3.6.4 Wijzigingen na vestiging van het vruchtgebruik / 127
6.3.7 Stappenplan art. 4:29 BW / 128
6.3.7.1 Bijlage: behoefteberekening voor de langstlevende echtgenoot t.b.v. vruchtgebruiken / 130
6.3.8 Stappenplan art. 4:33 lid 1 BW / 137
6.3.9 Stappenplan art. 4:33 lid 2 BW / 138
6.4 Art. 4:30 BW; vruchtgebruik op andere goederen van de nalatenschap / 138
6.4.1 Inleiding / 138
6.4.2 Andere nalatenschapsgoederen dan de woning / 140
6.4.3 Gerechtigde / 141
6.4.4 Verzorgingsbehoefte economisch bezien / 141
6.4.5 Werking jegens legatarissen en lastbevoordeelden / 141
6.4.6 Verhouding tot overige andere wettelijke rechten / 141
6.4.7 Stappenplan art. 4:30 BW / 141
7. Overige andere wettelijke rechten: interpretatie en stappenplan / 145
7.1 Art. 4:35 BW; de som ineens voor verzorging en opvoeding, levensonderhoud en studie / 145
7.1.1 Inleiding / 146
7.1.1.1 Maximale hoogte sommen ineens / 147
7.1.2 Gerechtigden / 148
7.1.3 Kosten voor verzorging, opvoeding, levensonderhoud en studie / 148
7.1.3.1 Juridisch-dogmatische aspecten / 148
7.1.3.2 Waardering van de som ineens: beschrijvende economische analyse / 150
7.1.3.3 Verdere normering vanuit economische belangen / 150
7.1.4 Geen som ineens bij aanwezigheid onderhoudsplichtige langstlevende echtgenoot of erfgenaam / 153
7.1.5 Verkrijgingen die in mindering komen / 155
7.1.6 Verhouding tot overige andere wettelijke rechten / 155
7.1.7 Stappenplan art. 4:35 BW / 156
7.1.7.1 Bijlage: behoefteberekening voor de som ineens voor verzorging en opvoeding / 159
7.1.7.2 Bijlage: behoefteberekening t.b.v. som voor levensonderhoud en studie / 162
7.2 Art. 4:36 BW; de som ineens voor onbetaalde arbeid / 163
7.2.1 Inleiding / 164
7.2.2 Gerechtigden / 164
7.2.3 Vereisten aan arbeid / 164
7.2.3.1 Overige vereisten aan arbeid / 166
7.2.4 Billijke vergoeding genormeerd vanuit economische belangen / 167
7.2.4.1 Verkrijgingen die in mindering komen / 168
7.2.5 Verhouding tot overige andere wettelijke rechten / 169
7.2.6 Stappenplan art. 4:36 BW / 169
7.3 Art. 4:38 BW; recht op overname van bedrijfsgoederen / 170
7.3.1 Inleiding / 170
7.3.2 Gerechtigden / 171
7.3.3 Belangenafweging / 172
7.3.4 Redelijke prijs genormeerd vanuit economisch perspectief / 172
7.3.5 Vereisten aan de goederen / 173
7.3.6 Nadere regelingen / 174
7.3.7 Toepassing bij rechtspersonen / 175
7.3.8 Verhouding tot overige andere wettelijke rechten / 176
7.3.9 Stappenplan art. 4:38 BW / 176
8. Evaluatie van dwingende erfrechtelijke aanspraken / 179
8.1 Benadering / 180
8.1.1 Inhoudelijke beoordeling dwingende aanspraken: empirisch-economische
uitwerking van huidige bescherming / 180
8.1.2 Beoordeling vorm aanspraken: efficiëntie als maatstaf bij de vormgeving van aanspraken / 181
8.1.2.1 Kosten die samenhangen met de vorm van normen / 182
8.1.2.1.1 Regels efficiënt in homogene, frequent voorkomende situaties / 184
8.1.2.1.2 Standaarden efficiënt voor normering van heterogene, minder frequent voorkomende situaties / 185
8.2 Positie van diverse naasten geëvalueerd / 186
8.2.1 De langstlevende echtgenoot / 186
8.2.1.1 Aantal langstlevende echtgenoten / 186
8.2.1.2 Rechten van de langstlevende echtgenoot / 187
8.2.1.2.1 Voortgezette bewoning en gebruik ex 4:28 lid 1 BW / 187
8.2.1.2.2 Het verzorgingsvruchtgebruik ex art. 4:29 BW / 187
8.2.1.2.3 Het verzorgingsvruchtgebruik ex art. 4:30 BW / 189
8.2.1.3 Vorm / 190
8.2.1.4 Aanbevelingen / 190
8.2.2 Ex-echtgenoten / 191
8.2.2.1 Aantal ex-echtgenoten / 191
8.2.2.2 Aanbevelingen / 192
8.2.3 Ongehuwd samenwonenden / 193
8.2.3.1 Aantal ongehuwd samenwonenden / 194
8.2.3.2 Aanbevelingen / 195
8.2.4 Kinderen van de erflater / 196
8.2.4.1 Aantal kinderen / 196
8.2.4.1.1 Cohortvruchtbaarheid van vrouwen / 196
8.2.4.1.2 Rekening houden met migratie / 197
8.2.4.1.3 Cohortvruchtbaarheid van mannen / 198
8.2.4.1.4 Vooroverleden kinderen / 199
8.2.4.2 Rechten van kinderen / 201
8.2.4.2.1 Legitieme portie / 201
8.2.4.2.1.1 Opeisbaarheid legitieme porties / 203
8.2.4.2.2 Voortgezette bewoning en gebruik ex art. 4:28 BW / 205
8.2.4.2.3 Som ineens voor verzorging, opvoeding, levensonderhoud en studie, art. 4:35 BW / 205
8.2.4.3 Vorm / 205
8.2.4.4 Aanbevelingen / 206
8.2.5 Andere personen die bescherming behoeven / 208
8.2.5.1 Voortgezette bewoning en gebruik ex art. 4:28 BW / 208
8.2.5.2 Beperkte bescherming van anderen / 208
8.2.5.3 Aanbevelingen / 208
8.3 Rechtsvergelijking Engeland & Wales / 209
8.3.1 Testeervrijheid als uitgangspunt / 210
8.3.2 Inheritance (Provision for Family and Dependants) Act 1975 / 210
8.3.2.1 Personen die bescherming genieten / 211
8.3.2.2 Reasonable financial provision / 212
8.3.3 Omstandigheden die de rechter meeweegt / 212
8.3.4 Claims van enkele specifieke categorieën naasten nader beschouwd / 215
8.3.4.1 Ex-echtgenoten / 215
8.3.4.2 Ongehuwd samenwonenden / 215
8.3.4.3 Kinderen van de erflater / 216
8.3.4.4 Dependants / 218
8.3.5 Processuele aspecten / 219
8.3.5.1 Proceskosten / 219
8.3.5.2 Termijnen / 220
8.3.5.3 Antimisbruikbepalingen en informatierechten van eisers / 220
8.3.6 Tussenconclusie / 221
8.4 Aanbevelingen aan de wetgever / 221
9. Samenvatting en conclusies / 227
10. Summary and conclusions / 233
11. Lijst van geraadpleegde en aangehaalde werken / 239
12. Jurisprudentieregister / 259
Serie Ars Notariatus 1952-2023 / 261
Mensen die dit boek kochten, kochten ook...
-
A.E. de Leeuw€ 24,50 -
Fatih Ibili€ 62,50
-
J.W.A. Biemans€ 74,50
-
D.P. Noordhoek€ 83,00
-
Harold Koster€ 33,20
-
Stichting LNSC Groningen€ 40,00
Net verschenen
Rubrieken
- aanbestedingsrecht
- aansprakelijkheids- en verzekeringsrecht
- accountancy
- algemeen juridisch
- arbeidsrecht
- bank- en effectenrecht
- bestuursrecht
- bouwrecht
- burgerlijk recht en procesrecht
- europees-internationaal recht
- fiscaal recht
- gezondheidsrecht
- insolventierecht
- intellectuele eigendom en ict-recht
- management
- mens en maatschappij
- milieu- en omgevingsrecht
- notarieel recht
- ondernemingsrecht
- pensioenrecht
- personen- en familierecht
- sociale zekerheidsrecht
- staatsrecht
- strafrecht en criminologie
- vastgoed- en huurrecht
- vreemdelingenrecht
