Rouw bij kinderen en jongeren

1 Inleiding 15

2 Wat is rouwen? 23
Elk verwerkingsproces is uniek 24
Theorieën over het verwerken van verlies 29
Het Duale Procesmodel 30
Rouwtakenmodel van William Worden 34
Samenvatting 44

3 Als rouwen stagneert 47
Wanneer spreek je van vastlopende rouw? 52
Overeenkomsten en verschillen tussen prs en andere stoornissen 59
Waarom loopt verliesverwerking soms vast? 60
Samenvatting 65

4 Rouwreacties van kinderen en jongeren 67
Verliesverwerking en de normale ontwikkeling 68
Herrouwen 69
Hoe baby’s en peuters omgaan met verlies 69
Hoe basisschoolkinderen omgaan met verlies 84
Hoe jongeren en jongvolwassenen omgaan met verlies 93
Samenvatting 107

5 Factoren die het verwerkingsproces kunnen
beïnvloeden 110
Plotseling of verwacht verlies 110
De toedracht van het overlijden 115
De relatie met de overledene 116
Verschillen tussen jongens en meisjes 118
Functioneren van de ouders en steun uit de omgeving 120
Opvoeding 122
Eerdere psychische problemen van het kind 124
Veranderingen door het verlies 124
Culturele achtergrond en rituelen 128
Samenvatting 130

6 Het overlijden en het afscheid 133
Het slechte nieuws vertellen: door wie en hoe? 133
De overledene zien en aanraken 137
Hoe leg je uit wat cremeren en begraven is? 140
Kinderen betrekken bij de uitvaart van een gezinslid 141
Kinderen betrekken bij de uitvaart van een dierbare die niet tot
het kerngezin behoort 144
Kinderen voorbereiden op en begeleiden tijdens een uitvaart 145
Samenvatting 146

7 De relatie tussen opvoeders en kind 148
De Cirkel van veiligheid in tijden van rouw 150
Nieuwe routines ontwikkelen 153
Weer vertrouwen krijgen in jezelf, het leven en de toekomst 155
Samenvatting 159

8 Communiceren na verlies 161
Communicatie is meer dan praten 162
Eerlijk en open zijn 165
Antwoorden herhalen en leren verdragen dat ze soms niet komen 169
Gevoelens normaliseren, erkennen en benoemen 170
Herinneringen ophalen en uiting geven aan emoties 173
Hoe communiceer je over je eigen emoties en verdriet? 176
Hoe communiceer je over een ramp of oorlog? 177
Veelvoorkomende vragen 180
Valkuilen in communicatie 183
Actief luisteren om valkuilen te omzeilen 193
Oefening: communicatievalkuilen herkennen en vermijden 196
Samenvatting 198

9 Realistisch leren denken over het verlies: tips voor professionals 200
Beschrijven van de situatie, opsporen van het gevoel, het gedrag en
de gedachten 201
Onderzoeken of gedachten realistisch zijn 209
Helpende gedachten formuleren 211
Gedrag vertonen dat past bij de helpende gedachten 212
Samenvatting 213

10 Hulp voor kinderen en jongeren in rouw 215
Welke hulp is er en wat werkt? 216
Lotgenotencontact in rouwgroepen, online hulp en sociale media 218
Therapie 221
Samenvatting 229

11 Omgaan met rouw op school 231
Een kernteam met een coördinerende rol 234
Werken met het rouwprotocol 236
In de klas vertellen dat iemand is overleden 239
Contact met de familie van een overleden leerling 240
Pers en sociale media 241
Ondersteunen van personeel 243
Leerlingen opvangen 244
De rol van de school bij de uitvaart 246
Kringgesprekken 247
Leerlingen in rouw: terug in de klas 250
Samenvatting 252

12 Als professional ook voor jezelf zorgen 254
Bewust zijn van je emotionele reacties 254
Hoe houd je de balans en zorg je voor verbinding? 257
Afsluiten van behandelingen 259
Meer informatie 261

Literatuur 269
Index 279