Alternatieve scenario's: De sleutel tot beter onderzoek en besluitvorming

We denken te snel dat we de waarheid kennen. Een verdachte bekent, het bewijs lijkt duidelijk, de oplossing ligt voor de hand. Maar wat als we het bij het verkeerde eind hebben? Alternatieve scenario's zijn verschillende mogelijke verklaringen voor dezelfde gebeurtenis, systematisch geëvalueerd op basis van beschikbaar bewijs. Ze helpen ons tunnelvisie te voorkomen – die gevaarlijke neiging om alleen nog maar bewijs te zien dat onze eerste indruk bevestigt.

Of het nu gaat om strafrechtelijk onderzoek, strategische beslissingen in organisaties of persoonlijke keuzes: het vermogen om meerdere verklaringen te overwegen is essentieel voor goed oordelen. In de rechtszaal kan het het verschil betekenen tussen vrijheid en gevangenisstraf. In het bedrijfsleven tussen succes en faillissement.

Wanneer rechters alternatieve verklaringen negeren

In de rechtszaal speelt zich dagelijks een cruciale strijd af: die tussen het scenario van het Openbaar Ministerie en de alternatieve verklaring die de verdediging naar voren brengt. Een verdachte beweert dat hij ergens anders was, dat iemand anders het gedaan heeft, of dat het incident een ongeluk was. Hoe gaan rechters om met deze alternatieve scenario's? En wanneer tellen ze mee?

De gevaren van tunnelvisie in strafrechtelijk onderzoek

Tunnelvisie is de aartsvijand van rechtvaardig onderzoek. Zodra onderzoekers zich op één scenario fixeren, gaan ze onbewust alleen nog maar naar bevestigend bewijs zoeken. Ontlastend bewijs wordt genegeerd of wegverklaard. Het resultaat? Onschuldigen in de gevangenis en daders op vrije voeten.

Van strafrecht naar strategische besluitvorming

Het denken in alternatieve scenario's beperkt zich niet tot de rechtszaal. In organisaties is het minstens zo belangrijk. Wanneer managers vasthouden aan één verklaring voor dalende verkoopcijfers, één strategie voor groei, of één oorzaak voor personeelsproblemen, ontstaat dezelfde tunnelvisie als bij strafrechtelijk onderzoek. Met potentieel desastreuze gevolgen.

Counterfactuals: de kracht van 'wat als?'

Wat als we een andere route hadden gekozen? Wat als de concurrent niet failliet was gegaan? Wat als we wél hadden geïnvesteerd in die technologie? Dit zijn counterfactuals – hypothetische alternatieven van de werkelijkheid die ons helpen beter te begrijpen wat er werkelijk speelt.

Waarom we vasthouden aan ons eerste scenario

Waarom is het zo moeilijk om alternatieve verklaringen serieus te nemen? Cognitieve psychologie geeft het antwoord. We hebben last van confirmation bias – de neiging om informatie te zoeken die onze eerste indruk bevestigt. Van belief perseverance – we blijven geloven in een verklaring, zelfs als deze is weerlegd. En van overconfidence – we overschatten hoe zeker we zijn van onze conclusies.

Tools om alternatieve scenario's te ontwikkelen

Gelukkig zijn er concrete methoden om beter te worden in het ontwikkelen en evalueren van alternatieve scenario's. Van filosofische heuristieken tot praktische canvassen – allemaal gericht op het doorbreken van mentale vastigheid.

Visuele tools en gestructureerde methoden

Alternatieve scenario's ontwikkel je niet spontaan. Je hebt structuur nodig, een methode die je dwingt buiten je comfortzone te treden. Verschillende tools helpen hierbij, van switchboards tot kruistabellen.

De verkennersmindset versus de soldatenmindset

Er zijn twee manieren om naar de wereld te kijken. De soldaat verdedigt zijn positie, beschermt zijn eerste conclusie tegen aanvallen. De verkenner daarentegen is op zoek naar de waarheid, ook als die ongemakkelijk is. Elke nieuwe informatie is welkom, want het verbetert de nauwkeurigheid van de kaart. Welke mindset kies jij?

Wanneer alternatieve scenario's gevaarlijk worden

Er is een donkere kant aan het denken in alternatieven: complottheorieën. Ook complotdenkers werken met alternatieve verklaringen voor gebeurtenissen. Maar waar legitiem scenario-denken systematisch bewijs weegt, negeren complottheorieën juist tegenbewijs. Ze beginnen met de conclusie en zoeken dan bevestiging.

De toekomst: alternatieve scenario's in besluitvorming

In een wereld die steeds complexer wordt, waarin oorzaak en gevolg vaak onduidelijk zijn, wordt het vermogen om met alternatieve scenario's te werken steeds belangrijker. Organisaties die alleen naar één toekomst kijken, één verklaring omarmen, één strategie volgen, zijn kwetsbaar. Diversiteit in denkkaders is geen luxe meer, maar noodzaak.

De kunst is om alternatieve scenario's te ontwikkelen die realistisch zijn – geworteld in feiten en bestaande kennis – maar niet beperkt door conventioneel denken. Scenario's die je dwingen om anders te kijken naar wat je voor waar houdt. Die je voorzien van opties wanneer de werkelijkheid anders blijkt dan verwacht.

Of je nu rechter, manager, onderzoeker of burger bent: de vaardigheid om systematisch verschillende verklaringen te overwegen en tegen elkaar af te wegen is fundamenteel voor goed oordelen. Want zoals Peter van Koppen leerde in zijn jarenlange praktijk: de som van alle bewijs is pas te berekenen als je alle mogelijke scenario's hebt meegewogen.