Fenomenologische benadering: de kunst van waarnemend aanwezig zijn

De fenomenologische benadering is een fundamentele houding waarbij je waarneemt wat zich toont, zonder direct te interpreteren of te oordelen. Het gaat om direct contact maken met verschijnselen zoals ze zich voordoen, vrij van vooroordelen en verwachtingen. Deze aanpak vindt zijn oorsprong in de filosofie maar heeft een krachtige toepassing gevonden in coaching, opstellingenwerk en organisatieontwikkeling.

In een wereld waarin we geneigd zijn snel te oordelen en te analyseren, vraagt de fenomenologische benadering om een andere kwaliteit: die van het aanwezige, open waarnemen. Het vraagt om het tijdelijk parkeren van je kennis en expertise, om ruimte te maken voor wat werkelijk aanwezig is in het hier en nu.

Van denken naar waarnemen

De fenomenologische benadering vraagt een fundamentele verschuiving in je manier van zijn. Het gaat niet om wat je denkt dat er aan de hand is, maar om wat je waarneemt dat zich voordoet. Deze verschuiving van interpreteren naar observeren is krachtiger dan het lijkt. Het opent deuren die gesloten blijven wanneer we vasthouden aan onze verklaringen en theorieën.

In opstellingenwerk betekent dit dat de opsteller zich open stelt voor wat zich toont in het veld, zonder vooraf te bepalen wat 'zou moeten' gebeuren. Het vraagt vertrouwen in het proces en de moed om niet-wetend te blijven staan tegenover wat zich ontvouwt.

Complementair aan constructivisme

De fenomenologische benadering wordt vaak gezien als complementair aan de constructivistische benadering. Waar constructivisme erkent dat we betekenis geven aan wat we waarnemen en dat onze werkelijkheid sociaal geconstrueerd is, richt fenomenologie zich op het directe contact met wat zich voordoet vóór alle betekenisgeving. Beide benaderingen verrijken elkaar.

Deze complementariteit is essentieel om te begrijpen. De fenomenologische houding ontkent niet dat interpretatie nodig is, maar stelt het waarnemen voorop aan de interpretatie. Eerst kijken wat er is, dan pas betekenis geven.

De rol van het lichaam in waarneming

Fenomenologie benadrukt dat we niet alleen een lichaam hebben, maar dat we ook een lichaam zijn. Ons bewegende lichaam bepaalt mede hoe we de wereld waarnemen. We zijn niet slechts een denkend hoofd dat naar de wereld kijkt, maar belichaamde wezens die in directe, zintuiglijke relatie staan met onze omgeving.

Deze erkenning heeft verstrekkende gevolgen voor hoe we leren, coachen en veranderen. Het betekent dat echte transformatie niet alleen in het hoofd plaatsvindt, maar in de totale, belichaamde ervaring van een situatie.

Van automatische piloot naar bewuste aanwezigheid

Een belangrijk aspect van de fenomenologische benadering is het uitschakelen van de automatische piloot. We zijn gewend snel te oordelen, te categoriseren en te interpreteren. Dit gaat meestal zo automatisch dat we ons er niet van bewust zijn. De fenomenologische houding vraagt om deze automatismen te onderbreken.

Dit vraagt oefening en discipline. Het betekent steeds opnieuw terugkeren naar de directe waarneming, steeds opnieuw je oordelen opzij zetten. Het is een voortdurende oefening in aanwezig zijn bij wat zich werkelijk voordoet, niet bij wat je denkt dat zich voordoet.

De dialoog als instrument

De fenomenologische benadering krijgt extra kracht in dialoog. Een gesprek gaat nooit alleen over het onderwerp op zich, maar ook over de deelnemers als persoon, hun opvattingen, wie ze zijn en hoe ze in het leven staan. Door gezamenlijk waar te nemen en daarover in gesprek te gaan, ontstaat een cultuur van gezamenlijk nadenken die mensen verbindt.

In zo'n dialoog onderzoek je samen uiteenlopende visies en houdingen. Niet om tot één waarheid te komen, maar om de verscheidenheid van perspectieven te zien en te waarderen. Het is een vorm van waarderen van wat zich toont, vanuit verschillende invalshoeken.

Toepassing in organisaties

In organisatiecontext betekent een fenomenologische benadering dat je eerst waarneemt wat er werkelijk speelt, voordat je ingrijpt of oplossingen aandraagt. Het vraagt van leiders en consultants dat ze niet direct in de actiestand schieten, maar eerst echt aanwezig zijn bij wat zich voordoet.

Deze houding levert vaak verrassende inzichten op. Patronen die verborgen bleven komen aan het licht. Dynamieken die iedereen 'wist' blijken anders te zijn. De fenomenologische benadering creëert ruimte voor het onverwachte, voor wat zich wil tonen maar nog geen woorden heeft gevonden.

Waarnemend aanwezig zijn als levenskunst

Uiteindelijk is de fenomenologische benadering meer dan een methodiek. Het is een levenshouding. Een manier van in de wereld staan die zich kenmerkt door openheid, nieuwsgierigheid en respect voor wat is. Het is een antwoord op de moderne neiging tot beheersing en controle.

Door te leren waarnemend aanwezig te zijn, bij jezelf en bij de ander, ontstaat een kwaliteit van contact die transformerend werkt. Niet door te proberen te veranderen, maar door volledig aanwezig te zijn bij wat is. Paradoxaal genoeg is dit vaak de meest effectieve weg naar verandering.