Intolerantie: Onverdraagzaamheid in verleden en heden

Intolerantie – de weigering om andere opvattingen, gedragingen of eigenschappen te accepteren – blijft een van de meest hardnekkige uitdagingen van onze tijd. Het manifesteert zich in talloze vormen: van subtiele vooroordelen tot gewelddadige vervolging, van alledaagse discriminatie tot georganiseerde onderdrukking. Begrip van de mechanismen achter intolerantie is essentieel om haar te kunnen bestrijden.

De urgentie is groot. Wereldwijd zien we democratieën onder druk staan, waarbij nationalisme, vreemdelingenhaat en racisme terrein winnen. Tegelijkertijd groeit het besef dat intolerantie niet enkel een moreel probleem is, maar ook een praktische bedreiging voor vreedzaam samenleven. Hoe herkennen we intolerantie? Wat zijn haar wortels? En belangrijker nog: hoe kunnen we haar bestrijden?

De wortels van onverdraagzaamheid

Intolerantie kent een lange geschiedenis. Door de eeuwen heen heeft zij geleid tot vervolging, onderdrukking en geweld. Maar wat maakt dat mensen anderen gaan zien als 'de ander', als bedreigend of minderwaardig? Historisch onderzoek laat zien dat intolerantie vaak opbloeit in tijden van onzekerheid en maatschappelijke verandering.

Hedendaagse gezichten van intolerantie

In onze tijd neemt intolerantie nieuwe vormen aan, maar de onderliggende mechanismen blijven herkenbaar. Racisme, islamofobie, antisemitisme – ze opereren alle volgens vergelijkbare patronen van uitsluiting en stigmatisering. De vraag 'Waar kom je eigenlijk vandaan?' kan onschuldig lijken, maar verraadt vaak een dieper liggende assumptie dat sommigen hier niet thuishoren.

Fascisme herkennen

Een van de gevaarlijkste vormen van georganiseerde intolerantie is het fascisme. Eco waarschuwde dat fascisme niet alleen een historisch fenomeen is, maar steeds opnieuw in nieuwe gedaanten kan verschijnen. De kunst is om de kenmerken te herkennen voordat het te laat is.

De rol van identiteit

Veel hedendaagse intolerantie hangt samen met vragen rond identiteit. Wie hoort erbij? Wie mag zich Nederlands, Europees of westers noemen? De neiging om mensen in hokjes te plaatsen op basis van huidskleur, religie of afkomst leidt tot nieuwe vormen van uitsluiting.

Specifieke vormen van onverdraagzaamheid

Naast politieke en religieuze intolerantie bestaat er ook intolerantie voor het onbekende, het onvoorspelbare, het 'andere'. In een samenleving die naar zekerheid en controle streeft, groeit de onverdraagzaamheid jegens alles wat daar niet in past.

Van begrip naar actie

Intolerantie bestrijden vereist meer dan goede bedoelingen. Het vraagt om systematische inspanning op meerdere niveaus: educatie, wetgeving, maar vooral ook persoonlijke bewustwording. We moeten onze eigen vooroordelen onder ogen zien voordat we anderen kunnen veroordelen.

Tegelijkertijd is het belangrijk niet te vervallen in een nieuw soort intolerantie: de dogmatische dwang tot inclusiviteit die elke kritiek als 'fout' bestempelt. Echte tolerantie vraagt om dialoog, niet om monologen.

De weg vooruit

Intolerantie is geen vaststaand gegeven. Het is een houding die kan veranderen, een patroon dat kan worden doorbroken. De geschiedenis kent talloze voorbeelden van morele revoluties waarbij diepgewortelde vooroordelen werden overwonnen. Van de afschaffing van slavernij tot de erkenning van gelijke rechten voor vrouwen en LHBTI+-personen – verandering is mogelijk.

De sleutel ligt in het herkennen van onverdraagzaamheid in al haar vormen, van grof geweld tot subtiele uitsluiting. Het vraagt om intellectuele eerlijkheid: het vermogen om zowel in anderen als in onszelf de mechanismen van intolerantie te onderkennen. En het vraagt om moed: de bereidheid op te staan tegen onrecht, ook als dat ongemakkelijk is.

In een tijd waarin democratische waarden onder druk staan, is het tegengaan van intolerantie urgenter dan ooit. Niet als een politiek statement, maar als een fundamentele voorwaarde voor een samenleving waarin iedereen kan floreren. De werken van denkers als Umberto Eco en Kees Schuyt bieden daarbij een kompas: niet naïef optimistisch, maar wel hoopvol in de overtuiging dat mensen kunnen leren, kunnen groeien, en kunnen veranderen.