Online haat: de digitale haatmachine ontmaskerd

Vijf minuten. Zo vaak ontving Sigrid Kaag tijdens de verkiezingscampagne van 2021 een haatbericht. Niet in de wandelgangen, niet tijdens een debat, maar online. Op Twitter, Facebook, zelfs LinkedIn. De digitale ruimte, ooit geprezen als democratisch forum, is verworden tot een jachtterrein waar met name vrouwelijke politici en professionals het mikpunt zijn van een niet aflatende stroom bedreigingen, seksisme en intimidatie.

Online haat is geen incident meer, het is een structureel probleem dat de democratie ondermijnt. Vrouwen trekken zich terug uit de politiek, journalisten censureren zichzelf, professionals verlaten burn-out hun functie. De prijs die we betalen voor deze digitale verhuftering is hoog: minder diverse stemmen in het publieke debat, minder democratische vertegenwoordiging, minder veiligheid voor iedereen die zijn stem durft te laten horen.

Het cijferslot van de haat

Waarom richten haatberichten zich vooral op vrouwen? Daan Heerma van Voss ontdekte tijdens zijn onderzoek het mechanisme van het 'cijferslot': vrouwen worden als elitair, moralistisch én te uitgesproken gezien. Voeg daaraan toe een 'kwetsbare identiteit' – een Palestijnse echtgenoot bijvoorbeeld, of een hoofddoek – en het cijferslot springt open. Dan is het kennelijk geoorloofd om iemand systematisch als heks of hoer weg te zetten.

Deze digitale geweldsspiraal heeft reële consequenties. Uit onderzoek blijkt dat twee derde van de Nederlandse burgemeesters anders gaat besturen na bedreiging en intimidatie. Talentvolle bestuurders haken af voordat ze beginnen. De democratie verliest haar diversiteit aan stemmen, en dat is precies wat de agressors willen bereiken.

Van online naar offline geweld

Online haat blijft zelden beperkt tot het digitale domaine. De fakkel voor Sigrid Kaags deur, de galg-graffiti bij burgemeester Sharon Dijksma: digitale dreigementen escaleren tot fysieke intimidatie. Het onderscheid tussen 'virtueel' en 'echt' geweld vervaagt, terwijl de gevolgen voor slachtoffers des te reëler zijn.

Nederland: agressieparadijs en Europees kampioen haat

Online haat is een symptoom van een groter probleem. Uit Europees onderzoek blijkt dat Nederlandse werkenden twee keer zoveel met geweld te maken krijgen dan gemiddeld, en zelfs zeven keer zoveel als in Portugal. Drie miljoen Nederlandse werkenden – 29 procent – kregen te maken met agressie en geweld. Van de baliemedewerker tot de burgemeester, van de journalist tot de zorgverlener: niemand is veilig.

Het probleem? We gedogen de agressie. We doen alsof het voortkomt uit emotie en willen het gedrag begrijpen. Maar daarmee vergoelijken we het. Agressie is een verdienmodel geworden: wie het hardst schreeuwt, krijgt het eerst zijn zin. En dat geldt zeker online, waar anonimiteit de schaamte wegneemt.

De internationale dimensie: van Naomi Klein tot #MeToo

Online haat is geen Nederlands fenomeen. Internationaal zien we vergelijkbare patronen, waarbij machtige vrouwen systematisch het doelwit zijn. Naomi Klein ondervond het aan den lijve toen zij door verwarring met haar dubbelganger massaal online haat en dreigementen ontving. Haar analyse van dit fenomeen plaatst online haat in de context van identiteitspolitiek en digitale echo-kamers.

De mechanismen achter online haat

Waarom werkt online haat zo goed? Allereerst door anonimiteit en schaalgrootte: één haattweet is onschuldig, duizend haattweets per dag zijn een psychologische marteling. Ten tweede door het gebrek aan consequenties: de pakkans is laag, de straffen mild. Ten derde door het verdienmodel: wie genoeg herrie schopt, krijgt zijn zin of dwingt tenminste een reactie af.

Maar er is meer aan de hand. Online haat richt zich op de persoon, probeert onzeker te maken, manipuleert en intimideert. Het is witteboordenagressie op steroïden: kleinerend, insinuerend, indirect en manipulatief. 'Mevrouwtje, weet u het wel zeker?' – dat soort opmerkingen, duizendvoudig herhaald door trollen en bots, breken zelfs de meest veerkrachtige persoonlijkheden af.

Wat kunnen we doen? Van #NotMe tot collectieve normen

De strijd tegen online haat vraagt om actie op meerdere fronten. Allereerst individueel: slachtoffers moeten hun verhaal durven delen, zoals de #MeToo-beweging heeft voorgedaan. Ten tweede organisatorisch: werkgevers en politieke partijen moeten duidelijke protocollen hanteren en hun mensen beschermen. Ten derde juridisch: we hebben betere wetgeving nodig die online haat effectief straft.

Maar vooral cultureel: we moeten stoppen met gedogen. Zoals de Task Force Onze Hulpverleners Veilig en het Netwerk Weerbaar Bestuur betogen, hebben we een collectieve norm nodig tegen online haat. Niet wegkijken, maar ernaast gaan staan. Het slachtoffer steunen, de agressor confronteren. Want wie zwijgt, stemt toe.

De toekomst: weerbaarheid zonder capitulatie

Online haat zal niet verdwijnen. Daarvoor is het internet te gefragmenteerd, zijn de platforms te anoniem, is de verloedering te diep geworteld. Maar we kunnen wel weerbaarder worden. We kunnen protocollen opstellen, meldsystemen verbeteren, agressors aanspreken. We kunnen vrouwen trainen in digitale zelfverdediging zonder hen verantwoordelijk te maken voor andermans geweld.

En bovenal: we kunnen ervoor zorgen dat online haat niet langer loont. Dat agressors worden aangepakt in plaats van beloond. Dat vrouwen niet zwijgen uit angst, maar spreken vanuit kracht. Dat de digitale ruimte niet langer een jachtterrein is, maar weer wordt wat het had moeten zijn: een plek voor debat, diversiteit en democratie.

De strijd tegen online haat is een marathon, geen sprint. Maar met de juiste kennis, de juiste middelen en vooral de juiste collectieve norm kunnen we het tij keren. Tot hier en niet verder.