De vergeten kracht: Hoe benut ik gemeenschappen naast staat en markt?

Deze vraag kwam naar boven tijdens een fascinerende podcast De Boekenpraktijk met Marije van den Berg en Nico Groen. Hun nieuwe boek toont een intrigerend inzicht: we hebben een 'derde poot' vergeten naast staat en markt - het gemeenschappelijke domein. Energiecoöperaties die met hun winst van een miljoen euro per jaar sociale woningen bouwen. Zorgcoöperaties waar bewoners zelf de regie pakken. Voorbeelden van gemeenschappen die vraagstukken beter oplossen omdat de effecten direct landen waar mensen wonen, werken en leven.

Deze vraag raakt de kern van onze tijd: hoe vind je echte oplossingen voor complexe problemen? Want wat als de antwoorden niet liggen in méér overheid of méér markt, maar in wat ertussenin groeit? In de kracht die mensen ontwikkelen als ze samen iets willen bereiken?

Waarom staat en markt tekort schieten

We leven in een tijd waarin grote maatschappelijke vraagstukken - van klimaatverandering tot zorgcrises - steeds complexer worden. De overheid roept om bezuinigingen terwijl burgers meer verwachten. De markt zoekt winst waar soms andere waarden nodig zijn. Het is alsof we met een tweepotige kruk proberen te zitten - het valt om.

Denk aan de energietransitie. Top-down beleid stuit op weerstand, pure marktwerking leidt tot onbetaalbare energierekeningen. Maar wat gebeurt er als bewoners van een dorp samen een energiecoöperatie oprichten? Dan ontstaat er iets nieuws: eigenaarschap, betrokkenheid, en oplossingen die passen bij de lokale context.

De opkomst van het gemeenschappelijke domein

Overal om ons heen ontstaan nieuwe vormen van organiseren. Buurtinitiatieven die van lege plekken bloeiende ontmoetingsruimtes maken. Bewoners die samen een wijkwinkel runnen omdat de laatste supermarkt sloot. Professionals die over organisatiegrenzen heen samenwerken omdat de bureaucratie de zorg in de weg staat.

Deze beweging heeft een naam: het gemeenschappelijke domein. Niet de staat die regelt, niet de markt die verdeelt, maar mensen die samen handelen. Ze creëren wat econoom Elinor Ostrom 'commons' noemde - gemeenschappelijke middelen die door de gebruikers zelf beheerd worden.

Energiecoöperaties: Eigenaarschap in de energietransitie

Neem het verhaal van een energiecoöperatie in een Friese gemeente. Begonnen met een handvol bewoners die hun energierekening wilden verlagen. Vijf jaar later draaien ze een omzet van een miljoen euro per jaar. De winst? Die investeren ze in sociale woningen, speelplekken en zorgvoorzieningen voor ouderen.

Dit is de kracht van gemeenschapsdreven oplossingen: ze lossen niet alleen het directe probleem op (duurzame energie), maar versterken het hele sociaal weefsel. Mensen leren elkaar kennen, ontwikkelen vaardigheden, nemen verantwoordelijkheid. De effecten landen niet in aandelenkoersen of beleidsnota's, maar in het leven van mensen.

Zorgcoöperaties: Samen zorgen voor elkaar

In de zorg zie je dezelfde beweging. Bewoners van een wijk richten een zorgcoöperatie op omdat de reguliere thuiszorg tekort schiet. Ze organiseren niet alleen praktische hulp, maar creëren een netwerk van onderlinge steun. Ouderen kunnen langer thuis blijven wonen, mantelzorgers krijgen steun, jongeren leren van ouderen.

Wat maakt dit anders dan gewone zorgverlening? Het eigenaarschap. Mensen zijn niet langer 'cliënt' of 'zorgvrager', maar lid van een gemeenschap die samen zorgt. Ze hebben invloed op wat er gebeurt en hoe. De zorg wordt menselijker, flexibeler, en vaak ook effectiever.

Van individueel naar collectief handelen

De verschuiving naar gemeenschapskracht vraagt om een andere manier van denken. We zijn gewend geraakt aan de logica van 'of de overheid lost het op, of de markt regelt het'. Maar veel van onze grootste uitdagingen vragen om een derde weg: mensen die samen handelen.

Dit betekent niet dat staat en markt overbodig worden. Het betekent dat we ze aanvullen met een derde kracht die zorgt voor balans. Overheden die ruimte maken in plaats van alles regelen. Bedrijven die waarde creëren voor gemeenschappen. En burgers die niet wachten op toestemming, maar zelf initiatief nemen.

Platforms voor gezamenlijk handelen creëren

Hoe begin je met het benutten van gemeenschapskracht? Het start vaak klein: een groep mensen die hetzelfde probleem ervaart en ontdekt dat ze samen meer kunnen dan alleen. Maar om echt impact te maken, heb je meer nodig dan goede bedoelingen.

Je hebt platforms nodig - plekken waar verschillende actoren samenkomen, leren van elkaar, en gezamenlijk handelen. Dat kunnen fysieke plekken zijn, zoals een dorpshuis of wijkcentrum. Maar het kunnen ook netwerken zijn van professionals, organisaties en burgers die zich committeren aan een gezamenlijke opgave.

Nieuwe vormen van democratie en eigenaarschap

Gemeenschapskracht gaat verder dan praktische samenwerking. Het raakt ook aan fundamentele vragen over democratie en eigenaarschap. Wie heeft zeggenschap? Wie deelt in de opbrengsten? Hoe zorg je dat iedereen meekan doen?

Veel gemeenschapsinitiatieven experimenteren met nieuwe vormen van besluitvorming. Niet de hiërarchie van organisaties of de meerderheidslogica van de politiek, maar consensus, consent, en gedeelde verantwoordelijkheid. Ze ontwikkelen eigen 'grondwetten' en spelregels die passen bij hun waarden en doelen.

Van theorie naar beweging

Wat begint als lokale initiatieven groeit uit tot een bredere beweging. Overal in Nederland en daarbuiten ontstaan netwerken van gemeenschapsinitiatieven die van elkaar leren. Ze delen kennis, hulpmiddelen en inspiratie. Ze lobbyen voor wet- en regelgeving die meer ruimte geeft aan alternatieve organisatievormen.

Deze beweging heeft verschillende gezichten: sociale ondernemers, transitiesteden, coöperaties, commons-initiatieven, buurtzorg-concepten. Wat ze bindt is het geloof dat mensen samen meer kunnen bereiken dan systemen die van bovenaf opgelegd worden.

Leiderschap in het gemeenschappelijke domein

Werken in het gemeenschappelijke domein vraagt om ander leiderschap. Niet de autoritaire leider die van bovenaf stuurt, niet de laissez-faire manager die alles overlaat aan de markt, maar verbindend leiderschap dat ruimte creëert voor gezamenlijk handelen.

Dit betekent leren luisteren naar wat er leeft, patronen herkennen die energie geven of blokkeren, en processen faciliteren waarin mensen zelf tot oplossingen komen. Het is leiderschap dat zich richt op het versterken van het collectieve vermogen in plaats van individuele prestaties.

Praktische eerste stappen

Wil je zelf aan de slag met gemeenschapskracht? Begin klein en dichtbij. Zoek naar mensen in je omgeving die hetzelfde probleem ervaren of dezelfde droom hebben. Organiseer een eerste bijeenkomst - niet om meteen oplossingen te bedenken, maar om elkaar te leren kennen en te verkennen wat jullie bindt.

Kijk naar wat er al bestaat in je buurt of sector. Vaak zijn er al initiatieven waar je bij kunt aansluiten of van kunt leren. Lees verhalen van vergelijkbare projecten elders. En realiseer je: voor de meeste goede dingen hoef je geen toestemming te vragen.

Conclusie: De balans herstellen door samen te handelen

De kracht van gemeenschappen naast staat en markt benutten betekent de maatschappelijke balans herstellen. Niet door systemen af te schaffen, maar door ze aan te vullen met het gemeenschappelijke domein waar mensen zelf de regie pakken.

Dit is geen romantisch ideaal maar praktische noodzaak. De complexe uitdagingen van onze tijd - van klimaatverandering tot vergrijzing, van digitalisering tot sociale ongelijkheid - vragen om oplossingen die zowel lokaal passen als breed toegepast kunnen worden. Gemeenschapskracht biedt die combinatie.

Begin vandaag: identificeer een uitdaging in je omgeving waar meer mogelijk is dan wat staat of markt nu bieden. Zoek gelijkgestemden. Neem initiatief. Voor de meeste goede dingen hoef je geen toestemming te vragen - je hebt elkaar.