Het gezin centraal

Voorwoord bij de herziene druk 7
Inleiding 17

1 Gezinshulpverlening: doelgroep, doelen en varianten 25
1.1 Inleiding 25
1.2 Doelgroep: de gezinnen en hun vragen 27
1.2.1 Wat is een gezin? 27
1.2.2 Opgroei- en opvoedproblemen 29
1.2.3 Risicofactoren en beschermende factoren 30
1.2.4 Kindkenmerken 32
1.2.5 Ouderkenmerken 34
1.2.6 Gezinskenmerken 37
1.2.7 Omgevingskenmerken 41
1.2.8 Van licht probleem tot multiprobleem 43
1.2.9 Hulpvragen 44
1.3 Doelen van gezinshulpverlening: gedragsverandering en empowerment 45
1.4 Enkelvoudige ambulante gezinshulpverlening 46
1.5 Meervoudige jeugd- en gezinshulp: werken volgens 1Gezin1Plan 48
1.6 Gezinshulpverlening bij jeugdhulp met verblijf 52
1.6.1 Gezinshulpverlening bij de verschillende verblijfsvoorzieningen 52
1.6.2 Een omslag in denken over jeugdhulp met verblijf 54
1.6.3 De werkwijze: gezinsgecentreerde jeugdhulp met verblijf 54
1.6.4 De gezinshulpverlener als trajectbegeleider 56
1.6.5 Werken naar perspectief 57
1.6.6 Het gezin centraal bij verblijf als beleid 60
1.7 De jeugdgeneralist in de wijk 60

2 Basisattitude en werkzaamheid 65
2.1 Twee pijlers: vraaggerichtheid en gezinsgerichtheid 65
2.2 Vraaggerichtheid en participatie 67
2.3 Kenmerken van vraaggericht werken 69
2.4 Gezinsgerichtheid 74
2.5 Assumpties: tien uitgangspunten 76
2.6 Werkzaamheid, effectiviteit en kwaliteitsmeting 77
2.6.1 Algemeen en specifiek werkzame factoren 77
2.6.2 Evidence-based interventies 80
2.6.3 Knelpunten van effectmeting bij erkende programma’s 80
2.6.4 Van programma’s naar werkzame elementen 84
2.6.5 Elke methode is zo goed als haar uitvoerders: de factor van de hulpverlener 85
2.7 Gezin Centraal en de werkzame bestanddelen van gezinshulpverlening 88
2.7.1 Factoren en elementen 88
2.7.2 De werkzaamheid van vraaggericht en gezinsgericht werken 89
2.7.3 Werkzame kernelementen van Gezin Centraal 92
2.7.4 De werkzaamheid van systematische reflectie 95

3 De theorie 97
3.1 Inleiding 97
3.2 De oplossingsgerichte benadering 98
3.2.1 Paradigmaverschuiving 98
3.2.2 Welk alternatief biedt de oplossingsgerichte benadering? 98
3.2.3 Het construeren van oplossingen 99
3.2.4 De achtstappendans 100
3.3 De systeembenadering en de contextuele benadering 104
3.3.1 Systeembenadering 104
3.3.2 Gezinstherapeutische benadering 107
3.3.3 Gezinstherapie en de oplossingsgerichte benadering 108
3.3.4 De gezinshulpverlener als systeemgerichte hulpverlener 109
3.3.5 Contextuele benadering 109
3.3.6 Een voorbeeld van systeemgericht en contextueel werken 111
3.4 Leertheorie 112
3.4.1 Vier varianten 112
3.4.2 Klassieke leertheorie 112
3.4.3 Operante leertheorie 113
3.4.4 Sociale leertheorie 115
3.4.5 Zelfregulering 116
3.5 Competentiegerichte hulpverlening 117
3.5.1 Het begrip competentie 117
3.5.2 Ontwikkelingstaken 118
3.5.3 Competentievergroting en empowerment 123
3.6 Communicatietheorie 124
3.6.1 Het begrip communicatie 124
3.6.2 Basiscommunicatie en videohometraining 126
3.6.3 Communicatieregels 126
3.6.4 De communicatieregels en oplossingsgericht werken 129

4 De fasering en de cliëntcontacten 131
4.1 Inleiding 131
4.2 Aanmeldfase 133
4.2.1 De eerste contacten 133
4.2.2 Starten met het hele gezin 134
4.2.3 Kennismakingsgesprek 135
4.2.4 Afstemmingsgesprek 137
4.2.5 Kennismaking en afstemming in schema 140
4.3 Inventarisatiefase 142
4.3.1 Inventariseren 142
4.3.2 Het gezinsplan en het eerste voortgangsgesprek 143
4.3.3 Het raamgezinsplan in het kader van 1Gezin1Plan 144
4.3.4 Beslissen over hulp 146
4.3.5 Rondetafeloverleg 148
4.3.6 Besluitvorming met het sociale netwerk 149
4.4 Veranderingsfase 151
4.4.1 Werken aan doelen 151
4.4.2 Soorten cliëntcontacten 154
4.4.3 Structuur van een hulpverleningsgesprek 155
4.4.4 Evalueren van de voortgang 159
4.4.5 Evalueren in een rondetafeloverleg 161
4.4.6 Driehoeksgesprek 162
4.5 Afbouwfase 164
4.6 Fasering van gezinsgecentreerde jeugdhulp met verblijf 166
4.7 Cyclus van de gezinshulpverlening 168
4.8 De structuur van doelen 170

5 Basisvaardigheden: samenwerken en niet-weten 173
5.1 Inleiding 173
5.2 Werken met verschillende samenwerkingsrelaties 174
5.2.1 Aandacht voor de relatie 174
5.2.2 Stroomschema 175
5.2.3 Probleem of beperking 177
5.2.4 De vrijblijvende relatie 179
5.2.5 De zoekende relatie 181
5.2.6 De consulterende relatie 183
5.2.7 De co-expertrelatie 184
5.2.8 Samenwerkingsrelaties in gezinnen 185
5.2.9 Samenwerkingsrelaties en aanpak in schema 186
5.3 Niet-weten en de samenwerkingsrelatie 188
5.3.1 ‘Niet-weten’ als professie 188
5.3.2 Invoegen 189
5.3.3 Actief luisteren 191
5.3.4 Feedback en de werkrelatie 195
5.3.5 Bieden van emotionele steun 200
5.3.6 Informeren 202
5.4 Niet-weten bij gezinsgesprekken 203
5.4.1 Taxeren in rondes 203
5.4.2 Beurt verdelen en structureren van een gezinsgesprek 204
5.4.3 Circulaire vragen stellen 205
5.4.4 Positief etiketteren 207
5.4.5 Interactioneel herformuleren 208
5.5 Netwerkgerichte gespreksvoering 209
5.6 Interculturele competentie en culturele sensitiviteit 211
5.6.1 Niet-weten en intercultureel werken 211
5.6.2 Ik-cultuur en wij-cultuur 211
5.6.3 Interculturele competentie 213
5.6.4 Voorwaarden 214
5.6.5 Culturele sensitiviteit 215
5.6.6 Communicatievaardigheden 217
5.7 De basisvaardigheden nog eens op een rij 223

6 Technieken voor het verzamelen van informatie 225
6.1 Inleiding 225
6.2 De basistechnieken: observeren en luisteren 226
6.2.1 Observeren: waarnemen of doorvragen 226
6.2.2 Observeren uit eerste hand 227
6.2.3 Zelfobservatie met behulp van videobeelden 228
6.2.4 Inzoomen door vragen te stellen 229
6.2.5 Observeren uit tweede hand 231
6.3 Inventariseren van de klachten en de hulpvraag 231
6.3.1 Probleemdefiniëring en hulpvraagverkenning 231
6.3.2 Hulpvraagverkenning met behulp van inzoomen (casus Van Kooten I) 233
6.4 Vaststellen van het einddoel 234
6.4.1 Toekomstprojecties en doelformuleringsvragen 234
6.4.2 De wondervraag 235
6.4.3 De wondervraag in gezinsgesprekken 237
6.4.4 Inzoomen op het wonder (casus Van Kooten II) 239
6.4.5 Omgaan met lastige of ontwijkende antwoorden op de wondervraag 240
6.5 Stellen van werkdoelen 241
6.5.1 Doelen 241
6.5.2 Exploreren van uitzonderingen 244
6.5.3 Copingvragen 246
6.5.4 Schaalvragen 247
6.5.5 Observatie- en registratieopdrachten 248
6.5.6 Inzoomen op de uitzondering (casus Van Kooten III) 250
6.6 Competentieanalyse 252
6.7 Vragenlijst Dagelijkse Routine 255
6.8 Analyse van het sociale netwerk 256
6.8.1 Hulpmiddelen bij netwerkgerichte gespreksvoering 256
6.8.2 Het vierkolommenmodel 257
6.8.3 Het genogram 258
6.8.4 Het sociogram en de netwerklijst 262
6.8.5 De levenslijn 264
6.9 Beeldtaal 264
6.10 Evalueren en bijstellen van doelen 266
6.11 Bijlagen 270

7 Werken aan verandering in het gezin 275
7.1 De gezinshulpverlener als coach 275
7.2 Gedragsverandering: kleine stappen naar grote doelen 277
7.2.1 Concrete Aanzet tot Beweging (CAB) 277
7.2.2 Werken aan doelen met werkplannen 279
7.2.3 Volgen van het tempo van de cliënt (casus Van Kooten IV) 281
7.3 Ontdekken en benutten van krachten en vaardigheden 287
7.3.1 Informatie verzamelen 287
7.3.2 Inzoomen op positieve uitzonderingen 287
7.3.3 Abstraheren van vaardigheden (casus Van Kooten V) 288
7.3.4 De uitzondering recht onder je neus 292
7.3.5 Bespreken van de dagelijkse routine van het gezin 294
7.4 Versterken en uitbreiden van krachten en vaardigheden 296
7.4.1 Oefenen 296
7.4.2 De individuele vaardigheidsoefening 297
7.4.3 De oefening met het gezin of met meerdere gezinsleden 301
7.4.4 Oefenen van gezinsinteracties met behulp van videobeelden (casus Van Kooten VI) 305
7.5 De methode van de drie gebeurtenissen 307
7.6 Gezinsgesprek rond een specifiek probleem of specifieke situatie 319
7.7 Adviezen en instructies 327
7.8 Werken aan vaardigheden voor het omgaan met cognities en emoties 331
7.8.1 De vijf G’s: oefening storende en helpende gedachten 331
7.8.2 De gevoelsthermometer en de eerstehulpkaart 338
7.8.3 De stemmingsmeter 340
7.8.4 Het A-B-A-gesprek 341
7.8.5 Communiceren op schrift of per telefoon 342
7. 9 Werken aan samenwerking van ouders, opvoeders en ex-partners 342
7.9.1 Opvoeden en samenwerken 342
7.9.2 Werken aan gezamenlijke doelen 343
7.9.3 Gezinshulpverlening bij scheiding 346
7.9.4 De stem van het kind en loyaliteit 348
7.9.5 Bemiddeling en kennis 350
7.9.6 Werken aan vertrouwen 352
7.9.7 Omgaan met ruzie en strijd tijdens het gesprek 353
7.9.8 Samengestelde gezinnen 354
7.10 Bijlagen 357

8 Opvoeding, ouderschap en opvoedingsvaardigheden 359
8.1 Inleiding 359
8.2 Opvoeding en het gewone leven 360
8.2.1 Een eeuwigdurend debat 360
8.2.2 Wat is opvoeden eigenlijk? 364
8.2.3 Goed (genoeg) ouderschap? 366
8.2.4 Herstel van het gewone opvoeden 374
8.3 Opvoedingsvaardigheden 375
8.3.1 Vier categorieën 375
8.3.2 Overkoepelende opvoedingsvaardigheden en -strategieën 377
8.3.3 Stimuleren en aanleren van gedrag (vaardigheden voorafgaand
aan het gedrag) 380
8.3.4 Versterken van gewenst gedrag (vaardigheden volgend op het gedrag) 383
8.3.5 Afzwakken en stoppen van gedrag (vaardigheden volgend op het gedrag) 387
8.3.6 Opvoeden van pubers en adolescenten en met hen communiceren 395
8.4 Versterken en oefenen van opvoedingsvaardigheden 401
8.4.1 Informeren over opvoeden 401
8.4.2 Oefenen 402
8.4.3 Een zich regelmatig herhalende gebeurtenis (casus Van Kooten VII) 403
8.5 Aandacht voor veilige gehechtheid 411
8.5.1 Ontwikkeling van veilige gehechtheid 411
8.5.2 Problematische gehechtheid 414
8.5.3 Gehechtheid en gezinshulpverlening 416
8.5.4 Preventie: versterken van sensitief en voorspelbaar opvoeden 417
8.5.5 Bouwen aan veilige gehechtheid: inventariseren 418
8.5.6 Bouwen aan veilige gehechtheid: werken aan gedragsverandering 421
8.5.7 Bouwen aan veilige gehechtheid: hulp aan gezinnen met pubers
en adolescenten 423
8.5.8 Aandacht voor nieuwe gehechtheidsrelaties 425
8.5.9 Adoptie en gehechtheid 427
8.5.10 Inschakelen van aanvullende of specialistische hulp 429

9 Werken aan veiligheid in het gezin 431
9.1 Inleiding 431
9.2 Kindermishandeling, risicofactoren en beschermende factoren 436
9.2.1 Definiëring 436
9.2.2 Gevolgen van kindermishandeling 438
9.2.3 Risicofactoren en beschermende factoren 439
9.3 Partnerschap 441
9.3.1 Signs of Safety en de machtsfactor 441
9.3.2 Engageren en positioneren 442
9.3.3 Partnerschap en de aard van de samenwerkingsrelatie 443
9.4 Analyse van de veiligheid 447
9.4.1 Drie kernvragen 447
9.4.2 Voorbereiding 451
9.4.3 Het belang van het sociale netwerk 452
9.4.4 Eerste kernvraag: waar maken we ons zorgen over? 454
9.4.5 Tweede kernvraag: wat werkt al goed? 460
9.4.6 Onderzoek van de omgevingsfactoren 462
9.4.7 Inschatten van de actuele veiligheid in het gezin 463
9.5 Derde kernvraag: wat moet er gebeuren? 464
9.5.1 Veiligheidsplan 464
9.5.2 Veiligheidsdoelen 465
9.5.3 Werken aan werkpunten 468
9.5.4 Evalueren 471
9.5.5 Het proces van veiligheidsplanning: richtlijnen, verfijning en bijstelling 472
9.6 In gesprek met kinderen en jongeren 473
9.6.1 De stem van het kind 473
9.6.2 Werken aan vertrouwen en partnerschap met een kind 474
9.6.3 De Drie Huizen 476
9.6.4 Het Verhaal in Woord en Beeld 479
9.6.5 Een verhaallijn in woorden en beelden 484
9.6.6 Het Veilige Huis: de bijdrage van het kind aan een veiligheidsplan 487
9.7 Omgaan met ontkenning 493
9.8 Toewerken naar een veiligheidsplan bij gezinshereniging 498
9.9 Reageren op terugval 500
9.10 Bijlagen 502

10 Werken aan oplossingen in de omgeving van het gezin 505
10.1 De drie ringen 505
10.2 Mobiliseren van sociale steun 507
10.3 Versterken van vaardigheden 507
10.4 Versterken van bestaande relaties 510
10.5 Opbouwen van nieuwe relaties 512
10.6 Conflicthantering en bemiddeling 513
10.7 Ondersteunen bij contacten met scholen en instanties 518
10.8 Meegaan naar scholen en instanties 520
10.9 Praktische hulp 520

11 Reflecteren, monitoren en doelgericht oefenen 523
11.1 Inleiding 523
11.2 Implementatie 525
11.2.1 Een training … en dan? 525
11.2.2 De fasen van een implementatieproces 527
11.2.3 Planmatig implementeren 530
11.3 Borging 535
11.3.1 Behandelintegriteit 535
11.3.2 Doelgericht oefenen 536
11.3.3 Het ondersteuningssysteem 538
11.4 Ondersteunings- en reflectiebijeenkomsten 539
11.4.1 Training 539
11.4.2 Opleiding van startende gezinshulpverleners 541
11.4.3 Teamcoaching en intervisie 542
11.4.4 Individuele coaching en consultatie 546
11.4.5 Het parallelproces 547
11.5 Monitoring van de kwaliteit van gezinshulpverlening 548
11.5.1 De Check in de cyclus 548
11.5.2 Instrumenten voor een kwaliteitsmonitor 549
11.5.3 Het nut van monitoring voor de gezinshulpverlener 551
11.6 Timemanagement: pak een stoel 555
11.7 Bijlagen 556

Literatuur 569