Vernietiging van overeenkomsten op grond van Laesio Enormis, dwaling of misbruik van omstandigheden

INLEIDING EN PROBLEEMSTELLING 21
1. Een oude traditie in het Nederlandse recht 22
2. Zeven argumenten voor de Nederlandse traditie en hun weerlegging 24
a. Ongelijkwaardige overeenkomsten bestaan niet 24
b. Bindendheid van contracten volgt uit de deugd van de oprechtheid 24
c. De eigen verantwoordelijkheid om geen nadelige overeenkomsten te sluiten 25
d. Opvoedkundige benadeling 26
e. Een versterkte economische prikkel 26
f. Te veel bescherming is onpraktisch 27
g. Absolute bindendheid van overeenkomsten is een teken van beschaving 28
3. De probleemstelling 29
AFDELING EEN: RECHTSGESCHIEDENIS 30
Hoofdstuk I: IUSTUM PRETIUM 31
Inleiding: betekenissen van het begrip ‘iustum pretium’ 32
1. Het begrip ‘rechtvaardige prijs’ 33
2. Thomistisch-Aristotelische ruilrechtvaardigheid: meetbare
gelijkwaardigheid 34
3. Wat is gelijkwaardigheid? Drie opvattingen over waarde 35
a. Waarde is van partijen afhankelijk: de subjectieve waardeopvatting 36
b. De waarde van goederen hangt af van de met de productie ervan
gemoeide arbeid 37
c. De waarde van een goed wordt door de markt bepaald 39
4. In het Thomistische, normatieve begrip ‘iustum pretium’ is rekening gehouden met zowel marktwaarde als arbeidswaarde en subjectieve waarde 40
5. Het iustum pretium: positiefrechtelijke of moraal-ethische norm? 40
6. Een te ruime definitie van het iustum pretium in de Nederlandse rechtsliteratuur 41
7. Een te beperkte definitie van het iustum pretium in de Nederlandse rechtsliteratuur 43
a. Het iustum pretium zou exclusief gericht zijn op benadeling 43
b. Het iustum pretium zou starre equivalentie eisen 45
c. Het iustum pretium zou een dirigistische norm zijn 46
Uitleiding: het iustum pretium als rechtsfiguur of als maatstaf? 48
Hoofdstuk II: CAUSA 49
Inleiding 50
1. Grepen uit de ontstaansgeschiedenis van het causavereiste 51
a. Romeinsrechtelijke bouwstenen 51
b. Aristotelische invulling, de causa als zedelijkheidsvereiste 54
2. De onvermijdelijke neergang van het causa-vereiste 54
a. Het lege causa-vereiste en het negatieve geoorloofdheidsvereiste samen
in één wettelijke regeling 57
b. Anti-causalisme 59
3. Het verrassende behoud van het causa-vereiste 61
a. Behoud in Frankrijk: de causa als het gewilde equivalent (l’équivalent voulu) 61
a.1. Domat (1625-1696) 61
a.2. Portalis (1746-1807) 63
a.3. Maury (1889-1981) 63
a.4. Behoud van de causa in de Franse rechtspraak 65
b. Behoud van de causa in Nederlandse literatuur: de objectieve causa-leer 66
4. Meer over het (negatieve) geoorloofdheidsvereiste en strijd met de goede zeden 66
Uitleiding: laatste woorden over de causa 70
Hoofdstuk III: LAESIO ENORMIS 72
Inleiding: van lex secunda tot laesio enormis 73
1. Uitbreiding van het toepassingsbereik van de laesio enormis 74
2. Inperking van het toepassingsbereik van de laesio enormis door middel van uitsluitingsclausules richtinggevend voor de verdere ontwikkeling 76
3. Uitsluitingsclausules 76
a. Uitsluitingsclausules versterkt met een eed 77
b. Uitsluitingsclausules: algemeen of specifiek 78
c. Uitsluitingsclausules in contracten met minderjarigen, vrouwen en plattelandsbewoners 78
d. ‘Clauses de style’ (standaardclausules) 79
e. Uitsluitingsclausules: is de benadeelde een koper of een verkoper? 79
4. De vernietigbaarheid van de eed een contract niet op grond van laesio enormis aan te zullen tasten 80
5. De renunciatie-eed en op grond van laesio enormis vermoede dolus of dwaling 81
6. Twee richtingen voor de laesio enormis: dwaling en woeker 83
7. De neergang van de laesio enormis: Hobbes en Thomasius 83
8. De neergang van de laesio enormis: wetgeving 85
a. Pruisen 1794: de beperkte dwalingslaesio 85
b. Frankrijk 1804: de beperkte laesio enormis van keizer Napoleon 86
c. Oostenrijk 1812: de enkel op dwaling gerichte laesio enormis in § 934 en 935 ABGB 88
d. Nederland 1838 en Duitsland 1863-1900: algehele afschaffing van de laesio enormis 88
Uitleiding: herleving tot slot 90
Hoofdstuk IV: WOEKER 94
Inleiding 95
1. Over de begrippen woeker, rente en intrest 96
2. Het religieuze taboe op vergoedingen voor geldleningen 97
a. Leenvergoedingen veroordeeld als onrechtvaardig 97
b. Leenvergoedingen veroordeeld als onbarmhartig 99
3. Nuancering en doorbreking van het religieuze taboe op geldleenvergoedingen 100
a. De Reformatie 101
b. Het fundamentele discussiepunt: is een vergoeding voor geldleningen rechtvaardig? 103
c. De intresttitels ‘geleden verlies’ en ‘gederfde winst’ 103
c.1. Intrest toegestaan als vooraf vastgestelde schadevergoeding 103
c.2. De intresttitels ‘geleden verlies’ en ‘gederfde winst’ bij Thomas van Aquino 104
c.3. De intresttitels ‘geleden verlies’ en ‘gederfde winst’ bij Lessius 105
d. Risico als rentetitel 106
d.1. Uitgekleed investeerdersrisico 107
4. Rente principieel toegestaan, maar gelimiteerd 108
a. Het iustum pretium van een geldlening 108
b. Limitering van renteneming middels wettelijke rentemaxima 110
5. Kritiek op de te lage wettelijk rentemaxima 111
a. Lage wettelijke rentemaxima niet effectief ter vergroting van welvaart 112
b. Lage wettelijke rentemaxima niet effectief ter bestrijding van woeker 112
c. Benthams pleidooi voor afschaffing van wettelijke rentemaxima 113
6. Afschaffing rentemaxima leidde tot meer woeker 114
a. Herhaalde afschaffing van rentemaxima leidde nogmaals tot onheil 116
7. De overgang van oude woekerwetten naar moderne woekerwetten 118
a. Oude woekerwetten 118
a.1. De Reichspolizeiordnung van 1530 118
a.2. Het Wucherpatent van Maria Theresia uit 1751 119
a.3. Das Allgemeine Landrecht für die Preußischen Staaten 1794 120
b. Het ontstaan van ‘moderne woekerwetten’ 120
b.1. Het Strafgesezbuch für das Königreich Baiern 1813 121
b.2. Het Strafgesetzbuch für das Grossherzogthum Hessen van 1841 122
b.3. Het Badense Strafgesetzbuch van 6 maart 1845 123
b.4. De Duitse Reichswuchergesetze van 1880 en 1893 124
c. De moderne definitie van woeker in § 138 II BGB 127
d. Herleving van de laesio enormis 128
AFDELING TWEE: GELDEND RECHT 131
Hoofdstuk V: HET WILSGEBREK DWALING NAAR NEDERLANDS RECHT 133
Inleiding 134
1. Een definitie van dwaling 134
2. Een overzichtsschema van ‘dwaling’ en verwante rechtsfiguren 136
3. De vier vereisten voor een beroep op dwaling in de zin van art. 6:228 BW 137
a. Splitsing van de passages van art. 6:228 BW sub a,b en c, elk in twee helften 139
b. De teloorgang van het vereiste dat de dwaling ‘hetzij veroorzaakt, hetzij gemeenschappelijk’ is 140
c. Het uit art. 6:228 lid 1 BW te destilleren kenbaarheidsvereiste 140
d. Het vierde vereiste voor een beroep op dwaling: de dwaling is niet toe te rekenen aan de dwalende 141
e. Er is geen vijfde vereiste 143
4. Benadeling speelt een rol bij alle vier vereisten voor een beroep op dwaling 144
a. Benadeling doet vermoeden dat voldaan is aan het eerste vereiste voor een beroep op art. 6:228 BW (dwaling) 144
b. Benadeling doet vermoeden dat voldaan is aan het tweede vereiste voor een beroep op art. 6:228 BW (causaal verband) 145
c. Benadeling doet vermoeden dat voldaan is aan het derde vereiste voor een beroep op art. 6:228 BW (kenbaarheid) 146
d. Benadeling kan een rol spelen bij de invulling van het vierde vereiste voor een beroep op art. 6:228 BW (dwaling niet toerekenbaar aan dwalende zelf) 148
5. De rol van benadeling binnen aan dwaling verwante rechtsfiguren 150
a. ‘Oneigenlijke dwaling’ in de zin van art. 3:33, 35 BW 150
a.1 ‘Oneigenlijke dwaling’ en de factor nadeel 151
b. Wanprestatie, non-conformiteit, dwaling en benadeling 153
b.1. De mogelijkheid van samenloop tussen dwaling en wanprestatie 153
b.2. Samenloop van wanprestatie en een door mededelingen veroorzaakte dwaling 155
b.3. Samenloop van wanprestatie en een door een verzaakte informatieplicht veroorzaakte dwaling 156
b.4. Samenloop van wanprestatie en dwaling inzake ‘algemeen gerechtvaardigde verwachtingen’ 158
b.5. Non-conformiteit in de zin van art. 7:17 BW 158
b.6. Non-conformiteit en de factor prijs 159
c. Onvoorziene omstandigheden (art. 6:258 BW) en dwaling en benadeling 160
6. Knelpunten in het dwalingsrecht en de factor benadeling 163
a. Het Nederlandse dwalingsrecht kenmerkt zich onvoldoende door gedegen feitenonderzoek 163
b. Rechterlijke vonnissen op het gebied van het dwalingsrecht zijn in hoge mate onvoorspelbaar 165
c. De in art. 6:228 lid 1 sub c BW gestelde eis dat de wederpartij van dezelfde onjuiste voorstelling als de dwalende moet zijn uitgegaan is onzinnig 168
Uitleiding: de wettelijke dwalingsregeling dient te worden gewijzigd 171
inhoud 17
Hoofdstuk VI: HET WILSGEBREK DWALING NAAR DUITS RECHT 173
Inleiding 174
Deel 1: Irrtum 175
1. De regeling van ‘Irrtum’ in § 119 en § 122 BGB 175
a. De bedoeling van de wetgever: afbakening van de dwalingsfiguur
door middel van het subjectief-objectieve causaal verband-vereiste 176
b. De praktijk: geen gecombineerd subjectief-objectief vereiste van causaal verband, maar onderverdeling van dwaling in twee hoofdtypen 177
2. Dwalingstype I: ‘oneigenlijke dwaling’ en de rol van benadeling 178
a. Het samenvalvereiste 178
b. Benadeling kan doorslaggevende factor zijn bij dwalingstype I 179
3. Dwalingstype II: eigenschapsdwaling in de zin van § 119 II BGB en de irrelevantie van waardedwaling binnen dit dwalingstype 179
a. De irrelevantie van waardedwaling binnen dwalingstype II 180
4. Het arrest RG 9 november 1906 en meer rechtspraak van het Reichsgericht 181
a. Verruiming van dwalingstype I in RG 9 november 1906 182
b. Beperkte toepassing van dwalingstype II in RG 9 november 1906 183
c. Lof en begrip voor de verruimde toepassing van dwalingstype I en voor de beperkte toepassing van dwalingstype II 184
d. De rechtspraak van het RG als wegbereider voor het leerstuk van de Geschäftsgrundlage 184
5. Kritiek op de regel dat waardedwaling irrelevant is voor toepassing van dwalingstype II 185
a. Demerath: ‘waarde’ is een verkeerswezenlijke eigenschap 186
6. Alternatieve criteria voor dwalingstype II (eigenschapsdwaling) 188
a. Schlossmann: verschoonbaarheid en belangenafweging 188
b. Gschnitzer: omvang van de dwaling als criterium 189
c. Rudloff: vervang § 119 II BGB door een aan § 138 BGB toe te voegen laesio enormis 190
d. Flume: dwaling pas relevant als dit uit de overeenkomst voortvloeit 192
e. Kramer: de factor ‘schuld’ als criterium 193
Uitleiding deel 1 194
Deel 2: Fehlen der Geschäftsgrundlage in de zin van § 313 II BGB 192
Inleiding 195
7. Windscheids Voraussetzung en Oertmanns Geschäftsgrundlage 196
8. Locher en Krückmann en het verrijkingsrecht 198
9. De wettelijke regeling van ‘Störungen der Geschäftsgrundlage’ in § 313 BGB 200
a. ‘Fehlen der Geschäftsgrundlage’ is een heruitvinding van dwaling 201
10. Rechtspraak over ‘Fehlen der Geschäftsgrundlage’ 202
a. Stap 1: opsporing van de Geschäftsgrundlage 203
b. Stap 2: onredelijke belastendheid van de overeenkomst 206
b.1. Instandhouding van de overeenkomst in strijd met ‘Recht und Gerechtigkeit’ 207
b.2. Risico-aanvaarding door de dwalende 208
Uitleiding 209
Hoofdstuk VII: LAESIO ENORMIS EN WAARDEDWALING NAAR
OOSTENRIJKS RECHT 210
Inleiding: § 934 en 935 ABGB 211
1. Over het eenvoudige wetsartikel § 934 ABGB 212
a. Schatting van de waarde van prestatieverplichtingen door deskundigen 213
b. Schatting van de waarde in lastige gevallen 213
c. Over de eis dat de overeenkomst ‘zweiseitig verbindlich’ is 214
d. Toepassing van § 934 ABGB in geval van optie-verlening 215
2. Uitzonderingen op de toepasbaarheid van de laesio enormis 216
a. Kansovereenkomsten 216
a.1. Toepassing van de laesio enormis op lijfrenteovereenkomsten 217
b. Vaststellingsovereenkomsten 220
c. Handelscontracten 221
d. Ondergang van het te restitueren goed door toeval 221
3. Over § 935 ABGB, die de laesio enormis maakt tot een ‘dwalingslaesio’ 222
a. Over een thans niet meer geldende uitsluitingsgrond: de renunciatieclausule in de oude versie van § 935 ABGB 222
b. ‘Bijzondere voorliefde’ als uitsluitingsgrond voor een beroep op de laesio enormis 224
c. ‘Bekendheid met de werkelijke waarde’ als uitsluitingsgrond voor een beroep op de laesio enormis 225
d. Een ‘schenkingswil’ als uitsluitingsgrond voor een
beroep op de laesio enormis 226
4. Waardedwaling búiten het geval van laesio enormis 227
a. Een lichte veroorzakingseis, in plaats van de zware eis van ‘List’ 228
b. Waardedwaling onder een andere noemer 229
Uitleiding: benadeling als alternatief vereiste bij een beroep op dwaling 230
Hoofdstuk VIII: HET WILSGEBREK MISBRUIK VAN OMSTANDIGHEDEN
NAAR NEDERLANDS RECHT 231
Inleiding 232
1. Het Ontwerp Meijers en de voorbereiding daarop 233
a. Meijers’ publicatie uit 1934 233
b. Meijers’ onbekende concept-tekst 234
c. Het Ontwerp Meijers vergeleken met het eerdere onbekende concept 235
2. Een tekstkritische bespreking van art. 3:44 lid 4 BW 237
3. Parlementaire geschiedenis: het elimineren van het element benadeling in twee fasen 239
a. De geschiedenis van het schrappen van de vermoedensregel 239
b. De geschiedenis van het schrappen van het benadelingsvereiste 241
c. Hartkamps historische argument tegen het benadelingsvereiste 242
d. Hoe Regeringscommissaris Snijders het benadelingsvereiste schrapte uit de wettekst 243
e. Parlementaire toelichting op het schrappen 243
f. Het arrest Van Elmbt/Feierabend 245
4. Over de wenselijkheid van het benadelingsvereiste 246
a. Het benadelingsvereiste 247
a.1. De zoektocht naar een geval van ‘misbruik’ zonder ‘benadeling’ 248
a.2. Positieve redenen voor het stellen van het benadelingsvereiste 252
5. Over de terugkeer van de vermoedensregel 253
a. Literatuur over het vermoeden van misbruik op grond van benadeling 254
b. Rechtspraak: benadeling als ‘wegingsfactor’ en als indicator van misbruik 255
b.1. Introductie van de vermoedensregel via art. 7:176 BW 257
b.2. Toepassing van de vermoedensregel buiten het geval van art. 7:176 BW 258
b.3. Tegenbewijs 259
Uitleiding: een oplossing voor woekerproducten? 260
Hoofdstuk IX: CIVIELRECHTELIJKE WOEKER NAAR
DUITS RECHT 262
Misbruik van omstandigheden in Duitsland: de op basis van § 138 I BGB
in rechtspraak ontwikkelde rechtsfiguur ‘woekerlaesio’
Inleiding 263
1. Het objectieve element: opvallende ongelijkwaardigheid van prestaties 265
a. Ongelijkwaardigheid is ongelijke marktwaarde 265
b. De ongelijkwaardigheid is ‘ex tunc’ te bepalen, dat wil zeggen naar het moment van het sluiten van het contract 266
c. Soms mag de marktwaarde op andere markten in het marktwaardeonderzoek worden betrokken 267
d. Het BGH ziet er streng op toe dat waardemetingen verricht worden 268
2. Het objectieve element: de eis dat de ongelijkwaardigheid van prestaties ‘opvallend’ of ‘bijzonder groot’ is 269
a. De vuistregel 269
b. De termen ‘opvallende wanverhouding’ en ‘bijzonder grote wanverhouding’
betekenen ongeveer hetzelfde 269
c. Niet alleen de ‘relatieve’, ook de ‘absolute’ omvang van de benadeling is van belang 269
d. Alternatieve beoordeling van de ‘opvallende wanverhouding’ bij kredietovereenkomsten 271
e. ‘Opvallende wanverhouding’ is geen exact criterium: beoordeling van de
woekerachtigheid van kanscontracten wordt mogelijk geacht 272
3. Het vermoede ‘subjectieve element’ 273
a. Het ‘subjectieve element’ nauwelijks zelfstandig ontwikkeld 273
b. Invulling van het ‘subjectieve element’ aan de hand van de subjectieve vereisten van § 138 II BGB vond geen genade in de ogen van het BGH 274
c. Door de dwingendheid van de vermoedensregel leek het alsof overeenkomsten enkel op grond van objectief nadeel werden aangetast en het ‘subjectieve element’ geen rol speelde 275
Uitleiding: de Duitse woekerlaesio evolueerde in de richting van de Oostenrijkse dwalingslaesio 276
Hoofdstuk X: CIVIELRECHTELIJKE WOEKER NAAR
OOSTENRIJKS RECHT 278
Inleiding 279
1. § 879 II Z 4 ABGB kent drie elementen 280
a. Het eerste element: benadeling (Auffallendes Missverhältnis) 280
a.1. Benadelingsvereiste niet exact: § 879 II Z 4 ABGB toepasbaar
op kanscontracten 281
a.2. Woeker niet alleen bij wederkerige overeenkomsten 282
a.3. Objectieve of subjectieve benadeling 283
b. Het tweede element: ‘zwakte’ (Schwäche, unwirtschaftliche Eigenschaften) 285
c. Het derde element: ‘misbruik’ (Ausbeutung) 287
2. Verlichting van de bewijslast ten aanzien van een of meer elementen 290
a. De hoofdregel regelt niet alles 290
b. ‘Zwakte’ vermoed op grond van ‘opvallende wanverhouding’ 290
c. Terugvallen op de ‘open norm’ van § 879 I ABGB 291
Uitleiding: woeker en het ‘bewegliche System der Elemente’ 293

Conclusie 297
Samenvatting 309
Synopsis (Samenvatting in het Engels) 317
Verkort aangehaalde literatuur 325
Jurisprudentie 337
Tien stellingen, behorende bij het proefschrift 341