Draagvlak voor de legitieme portie

1 Inleiding 31
1.1 Algemeen; doel onderzoek en opdrachtgever 31
1.2 Functie van het rapport 32
1.3 Probleemstelling 32
1.4 Opzet van het onderzoek; onderzoeksvragen 33
1.4.1 Inleiding 33
1.4.2 Onderdeel A: de regeling van de legitieme portie 34
1.4.3 Onderdeel B: internationale vergelijking 35
1.4.4 Onderdeel C: maatschappelijke waardering 36
1.4.5 Onderdeel D: maatschappelijke gevolgen 37
1.5 Tijdpad 38
1.6 Leeswijzer: indeling en terminologie 38
1.6.1 Indeling 38
1.6.2 Gehanteerde begrippen 39
1.7 Onderzoeksteam 43

2 Methodologie 45
2.1 Algemeen 45
2.1.1 Onderdeel A: algemene introductie 45
2.1.2 Onderdeel B: internationale vergelijking 45
2.1.3 Onderdeel C: maatschappelijke waardering – enquête 47
2.1.3.1 Thema’s in het onderzoek 47
2.1.3.2 Operationalisering: informatie- en keuze-enquête 49
2.1.3.3 Deel 1: stellingen 50
2.1.3.4 Deel 2: casusposities 50
2.1.3.5 Deel 3: algemeen (eind)oordeel over de legitieme portie 51
2.1.3.6 Praktische aspecten van de enquête 52
2.1.4 Onderdeel D: maatschappelijke gevolgen – interviews 52
2.2 Expertmeeting 58

3 Algemene inleiding 59
3.1 Inleiding 59
3.1.1 De legitieme portie in het kort 59
3.1.2 Leeswijzer 60
3.2 De legitieme portie algemeen 61
3.2.1 Inleiding 61
3.2.2 Enkele uitgangspunten van het Nederlandse erfrecht 61
3.2.3 Wat houdt de huidige regeling van de legitieme portie in? 64
3.2.3.1 Definitie 64
3.2.3.2 De legitieme portie na verwerping 66
3.2.3.3 Berekening van de legitieme portie 67
3.2.3.4 Quasilegaten 69
3.2.3.5 Gefixeerde aanspraak 70
3.2.3.6 Inkorting 70
3.2.3.7 Bescherming van de langstlevende partner 71
3.2.3.8 Relevantie 73
3.2.4 Situaties waarin de legitieme portie een rol speelt 73
3.2.5 De metamorfose van de legitieme portie in 2003 76
3.2.6 Het Rapport Legitieme portie 78
3.2.6.1 Inleiding 78
3.2.6.2 De peilingen 79
3.2.6.3 Aanbevelingen van de onderzoekers 79
3.2.6.4 Reacties op het rapport vanuit de rechtsliteratuur 80
3.2.6.5 Reactie van de minister 81
3.2.7 Waarom de legitieme portie moet blijven bestaan of juist weg moet 82
3.2.7.1 Geschiedenis van de legitieme portie 82
3.2.7.2 Argumenten voor en tegen in de parlementaire geschiedenis 83
3.2.7.3 Discussie over de legitieme portie in de rechtsliteratuur 84
3.2.7.4 Discussie na het Rapport Legitieme portie 87
3.2.7.5 Redenen waarom de legitieme portie zou moeten blijven bestaan 89
3.2.7.6 Redenen waarom de legitieme portie afgeschaft zou moeten worden 90
3.2.7.7 De discussie over de legitieme portie volgens de minister 91
3.2.8 De legitieme portie en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens 92
3.2.9 De legitieme portie in de jurisprudentie 93
3.3 In hoeverre kan de legitieme portie worden uitgezonderd en op welke gronden? 99
3.3.1 Mogelijkheden voor een testateur 99
3.3.2 Onwaardigheid 99
3.3.3 Geen mogelijkheden om de legitieme portie te ontnemen 100
3.3.4 Schrijnende gevallen 101
3.3.5 Minimaliseren legitieme portie 101
3.4 Drie verwante leerstukken 103
3.4.1 Inleiding 103
3.4.2 De andere wettelijke rechten 103
3.4.2.1 Inleiding 103
3.4.2.2 De verzorgingsvruchtgebruiken 103
3.4.2.3 De som ineens van art. 4:35 BW 105
3.4.2.4 De som ineens van art. 4:36 BW 106
3.4.2.5 Sommen ineens algemeen 107
3.4.2.6 Maatwerk en relevantie van de andere wettelijke rechten in de rechtspraktijk 107
3.4.3 De vermogensrechtelijke bescherming van kinderen jonger dan 21 jaar 108
3.4.4 Misbruik van omstandigheden en het testament 110
3.5 Samenvatting en beantwoording onderzoeksvragen 111

4 Rechtsvergelijking 117
4.1 Inleiding 117
4.2 Onderzoeksvragen 117
4.3 België 118
4.3.1 Inleiding 118
4.3.2 Personen die gerechtigd zijn tot een legitieme portie 118
4.3.3 Omvang van legitimaire rechten 120
4.3.4 Mogelijkheden iemand de legitieme portie te ontnemen 123
4.3.5 Juridische argumenten voor en tegen de legitieme portie 124
4.3.6 Maatschappelijke waardering van de legitieme portie 126
4.4 Frankrijk 128
4.4.1 Inleiding 128
4.4.2 Personen die gerechtigd zijn tot een legitieme portie 128
4.4.3 Omvang van legitimaire rechten 129
4.4.4 Mogelijkheden iemand de legitieme portie te ontnemen 132
4.4.5 Juridische argumenten voor en tegen de legitieme portie 133
4.4.6 Maatschappelijke waardering van de legitieme portie 134
4.5 Duitsland 135
4.5.1 Inleiding 135
4.5.2 Personen die gerechtigd zijn tot een legitieme portie 136
4.5.3 Omvang van legitimaire rechten 136
4.5.4 Mogelijkheden iemand de legitieme portie te ontnemen 140
4.5.5 Juridische argumenten voor en tegen de legitieme portie 142
4.5.6 Maatschappelijke waardering van de legitieme portie 143
4.6 Quickscan 143
4.6.1 Opzet quickscan 143
4.6.2 Landen 144
4.7 Inspiratie uit Engeland 154
4.8 Samenvatting en beantwoording onderzoeksvragen 159

5 Enquête 165
5.1 Inleiding 165
5.1.1 Onderzoeksvragen 165
5.1.2 Relevantie en verhouding tot voorgaand onderzoek 165
5.1.3 Leeswijzer 166
5.2 Resultaten analyse 166
5.2.1 Inleiding 166
5.2.2 Eindoordeel voor of tegen afschaffing 167
5.2.3 Verdeeldheid onder de groep die soms voor de legitieme portie is en in andere gevallen tegen 167
5.3 Draagvlak; verschillende subgroepen en thema’s 169
5.3.1 Algemeen 169
5.3.2 Analyse per thema: familiebanden (1) 173
5.3.3 Analyse per thema: inkomens- en vermogenspositie (2) 180
5.3.4 Analyse per thema: continuïteit bedrijf of huishouden (3) 183
5.3.5 Analyse per thema: positie overheid en kind met een handicap (4) 184
5.3.6 Analyse per thema: complexiteit wetgeving/ testamenten en juridische procedures (5) 186
5.4 Samenvatting en beantwoording onderzoeksvragen 190

6 Sociologische aspecten 195
6.1 Inleiding 195
6.2 Systeembenadering en familiebanden 196
6.3 Solidariteit, verbondenheid en familiebanden 197
6.4 De erfenis en familiebanden 199
6.5 CBS-cijfers over de legitieme portie 201
6.5.1 De meeste overledenen lieten kinderen achter 201
6.5.2 Grotere nalatenschappen 201
6.5.3 De positie van kinderen 202
6.6 Samenvatting en beantwoording onderzoeksvragen 203

7 Interviews 205
7.1 Inleiding 205
7.2 Algemeen 206
7.2.1 Een schets van de praktijk 206
7.2.2 Onterving van kinderen 209
7.2.3 Reacties van kinderen en ouders 213
7.2.4 Conflicten over de legitieme portie 216
7.2.5 Niet-opeisbaarheid 219
7.3 Familiebanden 220
7.3.1 Inleiding 220
7.3.2 Het legaat ter grootte van de legitieme portie 222
7.3.3 Gevolgen afschaffing legitieme portie voor kinderen ouder dan 21 jaar 224
7.3.4 Schrijnende gevolgen, met het oog op familiebanden 226
7.3.5 Afschaffing van de legitieme portie en manipulatie door ouders 228
7.3.6 Aanvulling: interview Goede Doelen Nederland 229
7.3.7 Aanvulling: interview notarissen en advocaat over cliënten met een migratieachtergrond 230
7.4 Inkomens- en vermogenspositie 233
7.4.1 Inleiding 233
7.4.2 Ervaring met onterving vanwege bijstandsuitkering van kinderen 233
7.4.3 Afschaffing legitieme portie en inkomens- en vermogenspositie van kinderen 234
7.4.4 Aanpassing regelgeving na afschaffing 236
7.5 Continuïteit van bedrijven en huishoudens 237
7.5.1 Inleiding 237
7.5.2 Ervaring met bedrijfsopvolging 237
7.5.3 Voordeel van afschaffing legitieme portie voor ouders en bedrijfsopvolger 239
7.5.4 Interview met drie adviseurs in de agrarische bedrijfsopvolging 240
7.6 Het kind met een handicap 244
7.6.1 Inleiding 244
7.6.2 De legitieme portie en kinderen met een handicap 245
7.6.3 Gevolg van afschaffing legitieme portie voor kinderen met een handicap 248
7.6.4 Aanpassing van regelgeving 249
7.6.5 Aanvulling: interview met een professionele bewindvoerder 249
7.7 Complexiteit van regelgeving 251
7.7.1 Vereenvoudiging van regelgeving 251
7.7.2 De rol van de notaris na afschaffing van de legitieme portie 252
7.7.3 Procedures tegen onterving 254
7.7.4 Vereenvoudiging boedelafwikkeling en afname werkdruk rechter 254
7.8 Alternatieven 255
7.8.1 Versterking andere wettelijke rechten 255
7.8.2 Nieuwe regelgeving na afschaffing legitieme portie 256
7.8.3 Kleinere legitieme naarmate men ouder wordt 256
7.8.4 Misbruik van omstandigheden 257
7.9 Samenvatting en beantwoording onderzoeksvragen 258
7.9.1 Vooraf: de leeftijd van 21 jaar 258
7.9.2 Effecten en gevolgen van behoud of afschaffing 259
7.9.3 Schrijnende gevallen bij behoud of afschaffing 264
7.9.4 Gevolgen van afschaffing voor verhoudingen binnen families 265
7.9.5 Sociaal-maatschappelijke gevolgen van afschaffing 267

8 Expertmeeting 269
8.1 Inleiding 269
8.2 Reactie uitkomsten enquête 270
8.3 Het belang van de considerans 272
8.4 Maatwerk kantonrechter bij kinderen met een handicap 274
8.5 Misbruik van omstandigheden 276
8.6 Constructies om de legitieme portie te minimaliseren 277
8.7 Wenselijke aanpassingen legitieme portie en andere wettelijke rechten 278
8.8 Samenvatting 280

9 Conclusie en beantwoording onderzoeksvragen 285
9.1 Algemeen 285
9.2 Beschouwing per hoofdstuk 285
9.2.1 Hoofdstuk 1 en 2: Inleiding en methodologie 286
9.2.2 Hoofdstuk 3: De legitieme portie algemeen 288
9.2.3 Hoofdstuk 4: Rechtsvergelijking 292
9.2.4 Hoofdstuk 5: Enquête 296
9.2.5 Hoofdstuk 6: Sociologische aspecten 298
9.2.6 Hoofdstuk 7: Interviews 299
9.2.7 Hoofdstuk 8: Expertmeeting 304
9.3 Beantwoording onderzoeksvragen 307
9.4 Concluderende opmerkingen en suggesties 325
9.4.1 Concluderende opmerkingen 325
9.4.2 Suggesties voor de wetgever 326
9.4.3 Suggesties voor vervolgonderzoek 327

Bijlage 1 Enquête 329
Bijlage 2 Interviewschema focusgroepen 349
Bijlage 3 Interviewschema ontervenden 355
Bijlage 4 Interviewschema onterfden/benadeelden 359
Bijlage 5 Interviewschema broers of zussen van onterfden/benadeelden 363
Bijlage 6 Interviewschema professionele bewindvoerder 367
Bijlage 7 Interviewschema vertegenwoordiger Goede doelen Nederland 369
Bijlage 8 Interviewschema adviseurs agrarische bedrijfsopvolging 371
Bijlage 9 Interviewschema notarissen en erfrechtadvocaat met cliënten met migratieachtergrond 373
Bijlage 10 Interviewschema expertmeeting 375
Bijlage 11 Literatuurlijst 377
Bijlage 12 Jurisprudentielijst 383
Bijlage 13 Samenstelling begeleidingscommissie WODC 385