De prijs van het instrumentalisme

Voorwoord
Afkortingenlijst

1 Inleiding 1

2 Instrumentaliteit en instrumentalisme 5
2.1 Inleiding 5
2.2 Het Ancien Régime & Thomas Hobbes (1588 – 1679) 5
2.3 De Klassieke Richting 7
2.3.1 John Locke (1632 – 1704) 7
2.3.2 Charles de Montesquieu (1689 – 1755) 9
2.3.3 Cesare Beccaria (1738 – 1794) 10
2.4 De Moderne Richting 11
2.5 De stroming van de maatschappelijke controle en de veiligheidsstaat 14
2.5.1 Steenhuis’ strafrechtelijk productiebedrijf 14
2.5.2 Regeringsnota ‘Samenleving en criminaliteit’ (1985) 15
2.6 Definitie van het instrumentalisme 17
2.7 Instrumentalisme en de relationele rechtstheorie 19
2.8 Besluit 22

3 De legitimiteit van (overheidsmacht in) het strafrecht in historisch perspectief 25
3.1 Inleiding 25
3.2 Het Ancien Régime 27
3.2.1 Jean Bodin (1530 – 1596) 27
3.2.1.1 Bodins soevereiniteitsbegrip 27
3.2.1.2 De maatschappelijke effecten van Bodins soevereiniteitsbegrip 29
3.2.2 Thomas Hobbes (1588 – 1679) 31
3.2.2.1 Een staat door verwerving en een staat door oprichting 31
3.2.2.2 Hobbes’ mensbeeld 32
3.2.2.3 De ‘Leviathan’ 33
3.2.2.4 Hobbes’ secularisering van macht en recht 34
3.2.2.5 De positie van het strafrecht 35
3.2.2.6 De maatschappelijke effecten van Hobbes’ sociaal contact 36
3.3 De Klassieke Richting 38
3.3.1 John Locke (1632 – 1704) 39
3.3.2 Charles de Montesquieu (1689 – 1755) 41
3.3.3 Cesare Beccaria (1738 – 1794) 43
3.3.4 Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) 46
3.3.4.1 Inleiding 46
3.3.4.2 De natuurtoestand volgens Rousseau 47
3.3.4.3 Rousseaus maatschappelijke verdrag 49
3.3.4.3.1 De ‘volonté générale’ en de ‘volonté de tous’ 50
3.3.4.3.2 De positie van het strafrecht 51
3.3.4.3.3 Misdrijf is een aanslag tegen het volk 53
3.3.4.4 De tirannie als maatschappelijk effect van de algemene wil? 54
3.3.5 De Klassieke Richting en de relationele rechtstheorie 54
3.4 De Moderne Richting 57
3.4.1 De Moderne Richting en de IKV 58
3.4.1.1 De ‘Internationale Kriminalistische Vereinigung’ 58
3.4.1.2 De kritiek van Nagel 60
3.4.2 De positie van het strafrecht in de Moderne Richting 61
3.4.3 De Moderne Richting en de relationele rechtstheorie 65
3.5 De stroming van de maatschappelijke controle en de veiligheidsstaat 69
3.5.1 Inleiding 69
3.5.2 Het streven naar de beheersing van de maatschappij 69
3.5.2.1 Van ultiem naar urgent strafrecht 70
3.5.2.2 De positie van het instrumentalistische strafrecht 71
3.5.3 De revival van het slachtoffer in het strafrechtsdenken 75
3.5.3.1 Het belang van het slachtoffer als aanleiding voor strafrechtelijke interventie 75
3.5.3.2 Het slachtofferbeleid in de praktijk 77
3.6 Besluit 79

4 Het ideologisch doelmatigheidsdenken en het sluimerend gevaar van het micro-instrumentalisme 89
4.1 Inleiding 89
4.2 Terrorismebestrijding in en omwille van een democratische rechtsstaat 90
4.2.1 Inleiding 90
4.2.2 Terrorismebestrijding in Nederland na 9/11: de WTM 94
4.2.2.1 Inleiding 94
4.2.2.2 Het wetsvoorstel WTM 96
4.2.2.3 Advies van de Raad van State 99
4.2.2.4 Tweede nota van wijziging 100
4.2.2.5 De kritsche reflectie van de Eerste Kamer 104
4.2.2.6 Kritiek op de WTM 106
4.2.3 De strijd tegen terrorisme en de instrumentalisering van het formele strafrecht 110
4.2.3.1 De aankondiging van de verruiming van de mogelijkheden tot opsporing en vervolging van terrorische misdrijven 110
4.2.3.2 Wet ter verruiming van de mogelijkheden tot opsporing en vervolging van terrorische misdrijven 112
4.2.3.3 Advies van de Raad van State en de kritieken op de voorgestelde maatregelen 114
4.2.4 De paradox van terreurbestrijding 117
4.3 De identificatieplicht als rechtshandhavingsinstrument: de WID en WUID 126
4.3.1 De WID 1994 126
4.3.2 De WUID 2005 128
4.3.3 De maatschappelijke (neven)effecten van de WUID 132
4.4 Het verbod op gelaatsbedekkende kleding: van een veiligheidsmaatregel naar een maatschappij van de waarheid in enkelvoudige vorm? 135
4.4.1 De toedracht rond het verbod op gelaatsbedekkende kleding 135
4.4.1.1 Het rapport ‘Overwegingen bij een boerka verbod’ 136
4.4.1.2 Van veiligheid naar open communicatie, participatie en gelijke kansen 139
4.4.1.3 Het onderzoeksrapport ‘Gezichtssluiers: Draagsters en Debatten’ 140
4.4.2 Het wetsvoorstel tot instelling van een algemeen verbod op het dragen van gelaatsbedekkende kleding 141
4.4.2.1 De Raad van State is niet overtuigd en stelt zich kritisch op 144
4.4.3 Vooruitblik: de mogelijke (neven)effecten van een verbod op gelaatsbedekkende kleding in Nederland 146
4.5 De aanpak van overlastplegers en draaideurcriminelen: de SOV en de ISD 147
4.5.1 De drangaanpak van verslaafde veelplegers 148
4.5.2 De SOV-maatregel: van strafrechtelijke drang naar dwang 151
4.5.2.1 De kritiek van de Raad van State en de diatriben vanuit de (rechts)wetenschap 154
4.5.3 De instrumentalistische sprint: van de SOV naar de ISD 158
4.5.3.1 Het advies van de Raad van State 161
4.5.4 De (neven)effecten van de ISD-maatregel als rechtshandhavingsinstrument 163
4.6 Besluit 166

5 De effecten van het instrumentalisme op de legitimiteit van (overheidsmacht in) het strafrecht, bezien vanuit de relationele rechtstheorie 177
5.1 Resumé 177
5.2 De uitholling van de democratie 183
5.3 De afbrokkeling van de rechtsstaat 189
5.4 Slotconclusies: de effecten van het instrumentalistische veiligheidsdiscours op de legitimiteit van het strafrecht, bezien vanuit de relationele rechtstheorie 198

Lijst van verkort aangehaalde werken 211