Gerrit Bolkestein werd na een lange carrière in het onderwijs in 1939 minister van Onderwijs namens de Vrijzinnig-Democratische Bond. Zijn programma, dat vanwege de oorlog niet kon worden uitgevoerd, kan nog het beste worden omschreven als een vooraankondiging van de onderwijsvernieuwingen van christen- en sociaaldemocraten zoals Cals en Van Kemenade in de jaren zestig en zeventig. Maar de huidige VVD en kleinzoon Frits lijken die vernieuwingen eerder te beschouwen als de bron van alle ellende in onderwijsland.
Casper Kirkels, de 24-jarige auteur van het boek Architect van onderwijsvernieuwing (met als ondertitel ‘Denken en daden van Gerrit Bolkestein 1871-1956’), hield een prikkelend pleidooi voor brede, emancipatorische onderwijsvernieuwing in het spoor van de oude Bolkestein, ten overstaan van de huidige minister Plasterk (en diens voorganger Van Kemenade). In een programmatische rede voor de VDB in november 1939 pleitte Bolkestein bijvoorbeeld voor maximale individualisering zoals die werd nagestreefd in het montessori- en daltononderwijs; voor een grotere zelfwerkzaamheid van leerlingen en meer aandacht voor hun eigen ervaringen, voor een grotere nadruk op de ontwikkeling van eigen inzicht ten koste van losse feitenkennis, en voor een brede karaktervorming waarbij naast de intellectuele aspecten meer aandacht moest uitgaan naar de fysieke, esthetische en moreel-religieuze vorming.
Gerrit Bolkestein was met die ideeën zijn tijd ver vooruit, zoals zijn kleinzoon in zijn voorwoord ook memoreert. Dat weerhield Frits er niet van om de meeste ervan te betreuren. Hij hekelde met name de falende feitenkennis van huidige leerlingen die nauwelijks meer weten of Willem van Oranje vóór of ná Napoleon leefde. Ook Plasterk opperde dat men in het recente verleden wellicht te veel had verwacht van het ‘ontplooiingsmodel’, en dat het ‘instructiemodel’ in het onderwijs meer nadruk moest krijgen. Hij was geen voorstander van ideologische scherpslijperij in het onderwijsdebat, maar had wel de indruk dat de kant van de parate kennis moest worden versterkt.
Zo is de schoolstrijd weer terug van weggeweest. Niet het historische gevecht over de gelijkberechtiging van openbare en bijzondere scholen, maar de al enige tijd woedende strijd over de al dan niet funeste gevolgen van de basisvorming, het studiehuis en het Nieuwe Leren voor de ontplooiing van een nieuw soort leerlingen: de kinderen uit vaak analfabete migrantengezinnen. Is het voor iedereen gemakkelijker geworden om feitenkennis te vergaren via de ongekende mogelijkheden die internet biedt, en is het dus wel degelijk nodig om veel aandacht te besteden aan thematisch inzicht en overzicht, zoals Alexander Rinnooy Kan betoogde in het spoor van de oude Bolkestein? Of legt het stampen van rijtjes en jaartallen juist de basis voor algemeen inzicht, zoals zijn kleinzoon meende?
Levert de basiskennis van taal, rekenen, jaartallen en feiten niet de broodnodige structuur die deze nieuwe leerlingen in staat stelt hun achterstand in te lopen? Moeten we niet vaststellen dat de onderwijsvernieuwingen van Bolkestein en zijn navolgers met hun lofwaardige emancipatie-idealen op dit moment de emancipatie van kinderen uit achterstandsmilieus juist tegenwerken? Of is het parate kennisargument een verkapte manier om een nieuwe onderklasse te disciplineren? Deze nieuwe schoolstrijd over wat belangrijker is: uit het hoofd leren of je hoofd leren gebruiken, Bolkestein vs. Bolkestein, is nog lang niet beslecht.
Over Dick Pels
Socioloog en filosoof Dick Pels is essayist voor onder andere NRC Handelsblad, de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en Hollands Diep. Hij is (hoofd)docent maatschappijtheorie en sociale filosofie aan de universiteiten van Amsterdam en Groningen. Daarnaast is hij een van de oprichters van de progressieve denktank Waterland.
