Geïnteresseerd in de vraag wie die filosofe was die in 2014 de prestigieuze Spinoza-prijs ontving, las ik Susan Neimans ‘Afgezien van de feiten’. Deze van origine Amerikaanse mevrouw is tegenwoordig woonachtig in Duitsland en is directeur van het Einstein Forum in Potsdam, een instituut dat als doel heeft een groot publiek te betrekken bij filosofische debatten
. Neiman neemt in ‘Afgezien van de feiten’ het sociaal darwinisme op de korrel. Zij zet zich af tegen de reductie van moraliteit tot aanpassingsgedrag. Dit gedrag biedt volgens haar geen oplossing voor kleine en grote morele vragen. Tevens stelt ze dat religie nooit zo’n stevig fundament is geweest als sommigen zich vandaag de dag verbeelden. Zo komt de schrijfster uit bij Hobbes, die een werk schreef dat géén verwijzing kende naar een goddelijk plan. En via Hobbes komt ze aan bij Rousseau die de nodige kritiek had op Hobbes.
Rousseau was een van de eersten die schreef over de duistere kanten van de menselijke natuur. Hij stelde dat de kunsten en wetenschap hadden geleid tot ijdelheid, corruptie en zelfverslaving. Neiman plaatst ook vraagtekens bij de stelling dat de enige natuurlijke verklaring van ons gedrag het eigenbelang zou zijn. Morele belangen en eigenbelang vallen voor Neiman niet samen.
Hoe komt het toch, vraagt Neiman zich af, dat we blijven zoeken naar een of andere niet-morele basis van moraliteit? Zij beroept zich in dit verband op Kant, die aangaf dat moraliteit boven alle twijfel verheven is en mogelijk is. En zo keert de lezer met gids Neiman weer terug naar een eerder onderwerp: het sociaal darwinisme. Als lezer heb je Neiman nu enigszins leren kennen en begin je te begrijpen waarom ze zich zo fel hiertegen verzet: het menselijk handelen is voor haar geen egoïstische veinzerij.
In het essay over Eichmann bespreekt Neiman vooral het werk van Hannah Arendt. Filosofe Arendt heeft veel tijd besteed aan het bijwonen van het proces van Eichmann. Er waren weliswaar meer mensen die Eichmann observeerden, maar er waren geen andere filosofen. Arendt stelde dat Eichmann speelde dat hij zielig was en zo hoopte vrij te komen. In dit essay gaat het o.a. over de ‘instrumentele rationaliteit’ van Eichmann: zijn schrandere manier om zichzelf vrij te pleiten en over ‘de gedachteloosheid’ die Arendt hem verweet. We lezen over de drijfveren van het Nazisme, namelijk het uitroeien van het communisme en de Joden.
Neiman merkt daarover op dat het Westen het antisemitisme van het Nazisme overdreef terwijl het Oosten het anticommunisme juist overdreef. Neiman komt met een interessante observatie hierover en stelt dat antisemitisme zonder anticommunisme niet genoeg zou zijn geweest om het Duitse volk voor de oorlog te mobiliseren.
Het is datzelfde anticommunisme dat Angela Merkel in Duitsland aan de macht houdt, stelt Neiman. De legitimering om het derde essay te schrijven over de bijbelse figuur Job is gelegen in Neimans opvatting waarin zij stelt dat de Westerse filosofie niet begint bij Plato maar bij Job. Niemand kent de auteur (of: auteurs) van het verhaal over Job maar het is voor Neiman een interessant verhaal over moraliteit. Zij deelt Kant’s uitgangspunt dat Jobs vrienden staan voor de stem van de zuivere rede.
Voor haar is het boek een waarschuwing tegen arrogantie en een herinnering aan de noodzaak van moreel handelen. Nogmaals: geen gemakkelijk boek om te lezen, maar wel een boek dat aanzet tot denken door de interessante verbanden die de auteur legt en de kritische manier waarop ze argumenteert.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
