WGBO: de juridische basis van patiëntenrechten in Nederland

De Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) vormt het fundament van de Nederlandse gezondheidszorg. Deze wet, die nu ruim 30 jaar bestaat, regelt de rechtspositie van patiënten en de verplichtingen van zorgverleners. De WGBO beschermt fundamentele rechten zoals informed consent, inzage in het medisch dossier en het recht op informatie over je behandeling. Maar hoe toekomstbestendig is deze wet in een tijd van digitalisering, datagedreven zorg en veranderende patiëntenverwachtingen?

De kernrechten die de WGBO waarborgt

De WGBO garandeert essentiële patiëntenrechten die de basis vormen van elke zorgrelatie. Het recht op informatie betekent dat zorgverleners uitleg moeten geven over diagnose, behandelingsmogelijkheden en risico's. Het informed consent-beginsel vereist dat patiënten actief toestemming geven voor iedere behandeling. Daarnaast regelt de wet het recht op inzage in je medisch dossier, het recht op een second opinion en het recht op privacy. Deze rechten zijn niet vrijblijvend: ze zijn juridisch afdwingbaar.

Tegelijkertijd stelt de WGBO ook eisen aan zorgverleners. Zij moeten zorgvuldig handelen volgens de professionele standaard, adequate dossiervorming bijhouden en de privacy van patiëntgegevens waarborgen. De wet creëert zo een evenwichtige relatie waarin beide partijen rechten én plichten hebben.

WGBO in verschillende zorgcontexten

Hoewel de WGBO oorspronkelijk vooral gericht was op de arts-patiëntrelatie, is de reikwijdte in de loop der jaren verbreed. Sinds 2007 geldt de wet bijvoorbeeld ook voor openbare apotheken, wat betekent dat apothekers dezelfde zorgvuldigheidsverplichtingen hebben als artsen. Ook in de thuiszorg, verpleeghuizen en GGZ zijn de principes van de WGBO van toepassing.

Deze verbreding roept nieuwe vragen op. Hoe pas je informed consent toe bij patiënten met dementie? Wat betekent het zelfbeschikkingsrecht voor zwangere vrouwen en hun ongeboren kind? En hoe verhouden de rechten van patiënten zich tot de grenzen van wat zorgverleners professioneel verantwoord vinden?

Privacy en gegevensuitwisseling: WGBO en AVG

Met de komst van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) in 2018 is de bescherming van medische gegevens nog stringenter geworden. De AVG en WGBO werken nauw samen: waar de WGBO het recht op privacy en inzage in het medisch dossier waarborgt, geeft de AVG concrete regels over hoe organisaties met persoonsgegevens moeten omgaan.

In de praktijk levert dit soms spanning op. Zorgverleners willen gegevens delen om betere, integrale zorg te leveren, maar moeten daarbij wel voldoen aan strikte privacyregels. Het vinden van de juiste balans tussen goede zorgverlening en privacybescherming blijft een voortdurende uitdaging.

Communicatie en de behandelrelatie

Goede communicatie is de sleutel tot effectieve zorg. De WGBO erkent dit door het recht op informatie centraal te stellen. Maar wat maakt communicatie in de zorg nu echt effectief? Het gaat verder dan alleen het correct informeren van patiënten over medische feiten. Het draait om het creëren van een vertrouwensrelatie waarin patiënten zich gehoord voelen en actief kunnen participeren in beslissingen over hun behandeling.

De wet stelt duidelijke eisen: informatie moet begrijpelijk zijn, op het juiste moment worden gegeven en rekening houden met de persoonlijke situatie van de patiënt. Shared decision making, waarbij arts en patiënt samen tot een behandelplan komen, wordt steeds meer de norm.

Bijzondere vraagstukken: van zwangerschap tot levenseinde

De WGBO kent complexe toepassingen in specifieke situaties. Bij zwangere vrouwen speelt de vraag hoe ver het zelfbeschikkingsrecht reikt als dit mogelijk gevolgen heeft voor het ongeboren kind. Bij wilsonbekwame patiënten - bijvoorbeeld mensen met dementie of psychiatrische problematiek - rijst de vraag wie namens hen beslissingen mag nemen. En bij levenseindebeslissingen komt de spanning tussen zelfbeschikking en zorgvuldigheid pregnant naar voren.

De toekomst van de WGBO

Na 30 jaar staat de WGBO voor nieuwe uitdagingen. Digitale zorg op afstand, kunstmatige intelligentie in diagnostiek, genomics en gepersonaliseerde geneeskunde: de geneeskunde verandert razendsnel. Ook de mondigheid en verwachtingen van patiënten zijn gegroeid. Zij willen niet alleen geïnformeerd worden, maar actief meedenken en meebeslissen.

Tegelijkertijd neemt de druk op het zorgstelsel toe. Personeelstekorten, stijgende zorgkosten en toenemende complexiteit vragen om nieuwe organisatievormen waarbij de klassieke één-op-één behandelrelatie steeds vaker plaatsmaakt voor ketenzorg en multidisciplinaire teams. Hoe past de WGBO, die uitgaat van de individuele behandelaar, hierbij?

De komende jaren zal blijken of aanpassing van de wet noodzakelijk is, of dat creatieve interpretatie binnen het bestaande kader voldoende ruimte biedt. Wat zeker is: patiëntenrechten moeten ook in de toekomst stevig verankerd blijven in de wet, ongeacht de vorm waarin zorg wordt geleverd.