Strategieën tegen dalend vertrouwen in de Nederlandse nieuwsmedia

Het vertrouwen in nieuwsmedia staat wereldwijd onder druk, maar de Nederlandse situatie is relatief gunstig. Uit recent onderzoek van Motivaction blijkt dat 57% van de Nederlanders het nieuws vertrouwt, tegenover slechts 32% van de Amerikanen. Tegelijkertijd is er een verontrustende trend: het vertrouwen dat het nieuws juist is, daalde van 45% in 2022 naar 41% in 2024. Steeds meer Nederlanders controleren zelf de juistheid van het nieuws (43% in 2024, een stijging van 5% ten opzichte van 2022).

Hoewel het vertrouwen in Nederlandse nieuwsmedia internationaal gezien hoog blijft, zien we zorgwekkende signalen: jongeren hebben minder vertrouwen, sociale mediagebruikers worden sceptischer, en er ontstaat een groeiende kloof tussen burger en journalistiek. Hoe kunnen we dit vertrouwen herstellen en versterken? In dit artikel verkennen we bewezen strategieën die mediaorganisaties en journalisten kunnen toepassen om het vertrouwen in de Nederlandse nieuwsmedia te bevorderen.

De vertrouwenscrisis in beeld gebracht

Het dalende vertrouwen in nieuwsmedia heeft verschillende oorzaken. Uit recent onderzoek van het Commissariaat voor de Media blijkt dat vooral jongeren (18-34 jaar) steeds minder vertrouwen hebben in nieuws - van 48% in 2021 naar 41% in 2024. Daarnaast zien we een groeiende groep 'nieuwsmijders', waarbij 10% van de jongeren aangeeft het nieuws vaak te mijden, tegenover 8% van de 35-plussers.

Opvallend is dat mensen die sociale media als primaire nieuwsbron gebruiken gemiddeld minder vertrouwen hebben in het nieuws. De oorzaken van deze vertrouwenscrisis zijn complex, maar hangen samen met verschillende factoren:

• Groeiende informatie-overload
• Toenemende polarisatie in de samenleving
• De opkomst van desinformatie en nepnieuws
• Verdienmodellen gericht op aandacht in plaats van kwaliteit
• Beperkte transparantie over journalistieke processen

In het boek De nieuwsfabriek van Rob Wijnberg wordt deze problematiek scherp geanalyseerd. Wijnberg stelt dat de journalistiek is verworden tot een aandachtseconomie waar clicks en views te vaak boven inhoudelijke relevantie gaan.

Strategie 1: Transparantie als fundament voor vertrouwen

Transparantie blijkt uit onderzoek de sleutel tot vertrouwensherstel. Volgens het Digital News Report 2024 is transparantie over hoe nieuws tot stand komt een van de belangrijkste criteria voor betrouwbaarheid in de ogen van het publiek.

De Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) noemt transparantie "misschien wel de belangrijkste kernwaarde van de journalistiek waarop nog meer focus zou moeten worden gelegd." Maar hoe vertaalt zich dit naar de praktijk?

Praktische toepassingen van transparantie

Een uitstekend voorbeeld is Follow the Money, dat met een systeem van voetnoten werkt bij elk artikel. Hierdoor kunnen lezers precies nagaan waar informatie vandaan komt. Andere effectieve transparantie-strategieën zijn:

• Het publiceren van redactiestatuten en journalistieke codes
• Uitleg over hoe verhalen tot stand komen (methode-verantwoording)
• Open communicatie over fouten en correcties
• Duidelijkheid over het verschil tussen nieuws, opinie en gesponsorde content
• Inzicht geven in de financiering en eigendomsstructuur van het medium

Frank Peters laat in Mediatraining voor iedereen zien dat respect voor de rol van journalisten in de samenleving cruciaal is, maar dat eerlijkheid, openheid en transparantie daarbij de randvoorwaarden zijn.

Strategie 2: De brug slaan naar jongeren

Een tweede cruciale strategie is het herstellen van de band tussen nieuwsmedia en jongeren. Het Commissariaat voor de Media waarschuwt dat jongeren (18-34 jaar) steeds vaker sociale media als primaire nieuwsbron gebruiken en minder vertrouwen hebben in traditionele media.

Amma Asante, voorzitter van het Commissariaat voor de Media, uitte in 2024 haar zorgen over deze ontwikkeling: "Hoe kunnen de journalistiek, mediawijsheid en mediabeleid ervoor zorgen dat social natives – de generatie die met sociale media is opgegroeid – nu en in de toekomst met professioneel journalistiek nieuws in aanraking blijven komen en deze als waardevol ervaren?"

Mediaorganisaties staan voor de uitdaging om jongeren te bereiken zonder hun journalistieke principes te compromitteren. Uit onderzoek blijkt dat jongeren nieuws waarderen dat:

• Relevant is voor hun leefwereld
• Visueel aantrekkelijk en beknopt gepresenteerd wordt
• Toegankelijk is via de platforms die zij gebruiken
• Constructief is en ook oplossingen biedt

Strategie 3: Kwaliteitsjournalistiek als tegengif voor desinformatie

In een tijd van desinformatie en 'fake news' is het leveren van betrouwbare, feitelijk correcte journalistiek belangrijker dan ooit. Hoewel Nederlandse nieuwsmedia internationaal goed scoren op betrouwbaarheid, is voortdurende aandacht voor journalistieke kwaliteit essentieel.

Een belangrijke rol hierin spelen de onafhankelijke publieke omroepen. Uit onderzoek van Motivaction blijkt dat de publieke omroepen (zoals het 8-uurjournaal, Jeugdjournaal, NOS Radio 1) en het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) het meest betrouwbaar worden gevonden als het gaat om de juistheid van het nieuws.

Elementen van kwaliteitsjournalistiek die vertrouwen bevorderen

Uit de bronnen en onderzoeken komen verschillende elementen naar voren die bijdragen aan vertrouwenwekkende journalistiek:

• Feitelijke juistheid - grondig onderzoek en factchecking
• Onafhankelijkheid - vrij van ongewenste invloeden
• Evenwichtigheid - verschillende perspectieven aan bod laten komen
• Relevantie - focus op wat er werkelijk toe doet voor burgers
• Constructieve insteek - niet alleen problemen belichten maar ook oplossingen
• Duiding - context bieden bij complexe onderwerpen

In Journalistiek denken en doen van Piet Kaashoek wordt benadrukt dat "wat in de media komt kwaliteit moet bezitten, betrouwbaar moet zijn en moet aansluiten bij het publiek."

Strategie 4: Publieksparticipatie en dialoog

Een vierde effectieve strategie is het actief betrekken van het publiek bij journalistieke processen. Door de afstand tussen journalist en publiek te verkleinen, kan het wederzijds begrip en vertrouwen groeien.

Uit onderzoek van DichterBijNieuws blijkt dat 40% van de Nederlanders aangeeft de afgelopen jaren minder vertrouwen in de reguliere nieuwsmedia te hebben gekregen. Een van de redenen is dat sommige mensen hun eigen ideeën niet terugzien in de media. Opvallend is dat vooral jongeren en mensen tussen 35-49 jaar aangeven geïnteresseerd te zijn om met een journalist in gesprek te gaan over het nieuws.

Mimi van Dun, projectleider DichterBijNieuws, stelt: "Tijdens eerder georganiseerde burgerdialogen zagen we dat burgers en journalisten door middel van het voeren van gesprekken van elkaar leren en meer begrip kregen voor elkaar."

Effectieve vormen van publieksparticipatie

Mediaorganisaties kunnen verschillende vormen van publieksparticipatie inzetten om de kloof met hun publiek te verkleinen:

• Lezerspanels en focusgroepen om feedback te verzamelen
• Open redactievergaderingen
• Co-creatie van content met burgers (burgerjournalistiek)
• Ombudspersonen die klachten behandelen
• Community-events en ontmoetingen tussen redactie en publiek
• Mogelijkheden voor publiek om onderwerpen aan te dragen

In In de spiegel van Frénk van der Linden wordt het belang van de relatie tussen journalist en geïnterviewde belicht. Deze reflectieve benadering is ook waardevol in de relatie tussen media en hun publiek.

Strategie 5: Mediawijsheid bevorderen

Een vijfde strategie richt zich op het bevorderen van mediawijsheid bij het publiek. Uit het Motivaction-onderzoek blijkt dat 43% van de Nederlanders de juistheid van nieuws zelf probeert te verifiëren, een stijging ten opzichte van eerdere jaren. Deze kritische houding kan positief zijn, mits mensen beschikken over de juiste vaardigheden om nieuws te beoordelen.

Een medewerker van de Nederlandse Vereniging van Journalisten stelde: "Een van de manieren om het vertrouwen te bevorderen in het nieuws en de journalistiek, is mensen handvatten geven hoe ze nieuws moeten lezen, hoe ze daarmee om moeten gaan en hoe ze kunnen nagaan of ze het kunnen vertrouwen of niet."

Initiatieven voor mediawijsheid

Mediaorganisaties kunnen bijdragen aan de mediawijsheid van hun publiek door:

• Uitleg te geven over journalistieke processen en keuzes
• Transparante factchecking-initiatieven
• Educatieve content over nieuwsconsumptie
• Samenwerking met onderwijsinstellingen
• Het delen van bronvermeldingen en onderzoeksmethoden
• Duiding van complexe onderwerpen

Han van der Horst laat in Nepnieuws zien dat desinformatie van alle tijden is, maar dat de technieken verfijnen terwijl de doelen grotendeels hetzelfde blijven. Deze historische context helpt om hedendaagse uitdagingen rond mediavertrouwen beter te begrijpen.

Strategie 6: Constructieve journalistiek implementeren

Een zesde strategie is het toepassen van constructieve journalistiek: een benadering die niet alleen problemen belicht, maar ook oplossingen en nuance biedt. Deze vorm van journalistiek kan tegenwicht bieden aan het cynisme dat vaak met nieuwsconsumptie gepaard gaat.

Onderzoek wijst uit dat een voortdurende stroom van negatief nieuws kan leiden tot nieuwsmijding en wantrouwen. Uit het Digital News Report 2024 blijkt dat 10% van de jongeren (18-34 jaar) aangeeft het nieuws vaak te mijden, met als reden dat het hen angstig of moedeloos maakt.

Elementen van constructieve journalistiek

Constructieve journalistiek kenmerkt zich door:

• Aandacht voor oplossingen naast problemen
• Nuance en context bij controversiële onderwerpen
• Focus op wat werkt in plaats van alleen wat misgaat
• Ruimte voor inspirerende verhalen en voorbeelden
• Betrokkenheid van burgers bij het vinden van oplossingen
• Een toekomstgerichte blik

In Journalistieke cultuur in Nederland van Jo Bardoel wordt de ontwikkeling van de Nederlandse journalistiek geanalyseerd, met aandacht voor de spanning tussen kernwaarden en commerciële belangen. Het boek bepleit een heroriëntatie op journalistieke kernwaarden als antwoord op het dalende vertrouwen.

Strategie 7: Onafhankelijkheid waarborgen en communiceren

Een laatste cruciale strategie is het waarborgen én communiceren van journalistieke onafhankelijkheid. Uit onderzoek van DichterBijNieuws blijkt dat ruim een derde van de Nederlanders denkt dat nieuwsmedia worden gecontroleerd en beïnvloed van buitenaf, door bijvoorbeeld politiek of het bedrijfsleven. Onder Nederlanders met weinig vertrouwen in de nieuwsmedia is dat beeld nog veel sterker: bijna 2 op de 3 mensen in deze groep denkt dat er controle en invloed van buitenaf wordt uitgeoefend.

De onafhankelijkheid van journalistiek staat centraal in het werk van Kim van Keken en Dieuwertje Kuijpers, die in Kies toch niet steeds de kant van de macht pleiten voor een journalistiek die kritisch blijft tegenover machthebbers.

Waarborgen voor journalistieke onafhankelijkheid

Mediaorganisaties kunnen hun onafhankelijkheid verstevigen door:

• Transparante scheiding tussen redactie en commercie
• Duidelijke journalistieke codes en redactiestatuten
• Openheid over eigendomsstructuren en financiering
• Kritische distantie tot machthebbers
• Onafhankelijke ombudsfuncties
• Weerstand tegen politieke en commerciële druk

Jan Tromp en Coen van de Ven onderzoeken in Wantrouwen in de wandelgangen hoe de relatie tussen journalisten en politici is veranderd van vertrouwelijk naar wantrouwend. Ze tonen aan dat zowel te veel 'klefheid' als te veel 'koelheid' in deze relatie problematisch is voor de democratie.

Conclusie: Een geïntegreerde aanpak voor vertrouwensherstel

Het herstellen en versterken van het vertrouwen in de Nederlandse nieuwsmedia vraagt om een geïntegreerde aanpak waarin alle zeven besproken strategieën samenkomen. De goede uitgangspositie van Nederland - met relatief hoog vertrouwen in vergelijking met andere landen - biedt een stevige basis om op voort te bouwen.

Toch mogen we de uitdagingen niet onderschatten. De groeiende kloof tussen jongeren en traditionele media, de invloed van sociale platforms, en het veranderende medialandschap vragen om een proactieve benadering van vertrouwensherstel.

Voor redacties, journalisten en mediaorganisaties ligt er een duidelijke opdracht: investeer in transparantie, kwaliteit en de relatie met je publiek. Maak zichtbaar wat de waarde is van professionele journalistiek in een democratische samenleving. En blijf kritisch op je eigen rol en werkwijze.

Een groeiend aantal Nederlanders vindt persvrijheid en onafhankelijke journalistiek cruciaal voor het goed functioneren van de samenleving. Het percentage dat dit zeer belangrijk vindt, is gestegen van 37% in 2022 naar 44% in 2024. Dit toont dat er een breed gedragen besef is van het belang van betrouwbare journalistiek - een fundament waarop mediaorganisaties kunnen bouwen bij het versterken van het vertrouwen.