Machtsmisbruik in organisaties: preventie en aanpak

Machtsmisbruik op de werkplek is een hardnekkig probleem dat ernstige gevolgen kan hebben voor zowel individuen als de hele organisatie. Volgens onderzoek zijn er in Nederland jaarlijks bijna 2,5 miljoen incidenten met 'giftig gedoe', waaronder machtsmisbruik een centrale rol speelt. Het herkennen, voorkomen en adequaat aanpakken van machtsmisbruik is daarom essentieel voor elke organisatie die streeft naar een gezonde werkomgeving. In dit artikel bespreken we hoe je als leidinggevende of organisatie machtsmisbruik kunt voorkomen en effectief kunt adresseren.

Wat is machtsmisbruik?

Machtsmisbruik is het oneigenlijk gebruiken van formele of informele macht ten koste van anderen. Het kan vele vormen aannemen, van subtiele intimidatie tot openlijke agressie. Kenmerkend is dat er altijd sprake is van een machtsongelijkheid, waarbij iemand zijn positie gebruikt om anderen te domineren, te dwingen of te onderdrukken.

Volgens >Giftig gedoe op de werkplek maakt machtsmisbruik deel uit van wat de auteurs de 'Giftige Driehoek' noemen, samen met 'Acceptatie' (wegkijken, relativeren, vergoelijken) en 'Factoren' (structurele en situationele omstandigheden die machtsmisbruik bevorderen). Deze combinatie zorgt voor een toxische werkomgeving waarin grensoverschrijdend gedrag kan gedijen.

Signalen van machtsmisbruik herkennen

Om machtsmisbruik te kunnen aanpakken, moet je het eerst kunnen herkennen. Enkele veelvoorkomende signalen zijn:

• Intimidatie en bedreiging
• Systematisch kleineren of negeren van medewerkers
• Onredelijke eisen stellen
• Informatie achterhouden
• Buitensporige controle uitoefenen
• Medewerkers tegen elkaar uitspelen
• Selectief toepassen van regels
• Grensoverschrijdend gedrag (seksueel, fysiek of verbaal)

In >Het waait niet vanzelf over beschrijft Natasja van Schaik hoe belangrijk het is om deze signalen vroegtijdig te herkennen. Ze benadrukt dat zowel bij potentiële melders als bij potentiële lastveroorzakers bepaalde gedragspatronen zichtbaar kunnen zijn die wijzen op problematische machtsdynamieken.

Preventieve maatregelen tegen machtsmisbruik

Voorkomen is beter dan genezen. Hier zijn enkele effectieve preventieve maatregelen:

1. Creëer een gezonde organisatiecultuur

Een open en transparante organisatiecultuur is de basis voor het voorkomen van machtsmisbruik. Dit betekent dat er ruimte is voor dialoog, feedback en kritiek. Zoals Jan Hille Noordhof in >Waarom zeggen we niet wat we vinden? stelt, zijn er drie belangrijke sleutels voor meer openheid: 'verklein de machtsafstand, verklein de hiërarchie en vergroot de onzekerheidsvermijding'.

Stimuleer een aanspreekcultuur waarin mensen elkaar durven aan te spreken op gedrag. Dit vraagt om voorbeeldgedrag van leidinggevenden en het belonen van constructieve feedback.

2. Ontwikkel duidelijk beleid en gedragscodes

Stel heldere normen en waarden op voor respectvol gedrag en leg deze vast in gedragscodes. Zorg dat iedereen binnen de organisatie deze kent en begrijpt. Definieer ook duidelijk wat onder machtsmisbruik wordt verstaan en welke consequenties hieraan verbonden zijn.

In >Stop het zwijgen benadrukken de auteurs het belang van het betrekken van medewerkers bij de ontwikkeling van beleid rond sociale veiligheid. Dit vergroot het draagvlak en de effectiviteit van de maatregelen.

3. Organiseer checks and balances

Voorkom machtsconcentratie door checks and balances in te bouwen. Dit kan door het delen van verantwoordelijkheden, het instellen van toezichthoudende organen, en het creëren van transparante besluitvormingsprocessen.

Julie Battilana en Tiziana Casciaro stellen in >De waarheid over macht dat 'het risico van buitensporige machtsconcentratie nooit volledig uit te bannen is, al valt die wel te beheersen. De macht is volgens hen in toom te houden door structurele grenzen in te stellen: ten eerste door de macht delen en ten tweede ervoor zorgen dat de machthebbers ter verantwoording kunnen worden geroepen.'

4. Investeer in bewustwording en training

Organiseer trainingen over machtsmisbruik, grensoverschrijdend gedrag en sociale veiligheid. Dit vergroot het bewustzijn en geeft mensen handvatten om problematisch gedrag te herkennen en aan te pakken.

Besteed specifieke aandacht aan training voor leidinggevenden. In >Macht! benadrukt Oscar David het belang van integer gebruik van macht en hoe leidinggevenden zich bewust moeten zijn van hun invloed op anderen.

5. Richt een veilige meldstructuur in

Zorg voor toegankelijke en vertrouwelijke kanalen waar medewerkers terecht kunnen met meldingen van machtsmisbruik. Denk aan vertrouwenspersonen, een ombudsfunctionaris of een klachtencommissie.

Zoals Iwan Bean aangeeft: 'Allereerst als organisatie een omgeving creëren waar iedereen zichzelf mag zijn en dilemma's of conflicten open worden opgelost. Waar medewerkers bijvoorbeeld terecht kunnen bij vertrouwenspersonen, ombudsfunctionarissen en klachtenafdelingen.'

Effectief adresseren van machtsmisbruik

Wanneer er toch sprake is van machtsmisbruik, is adequaat ingrijpen essentieel:

1. Neem meldingen serieus

Behandel elke melding van machtsmisbruik met de nodige ernst en zorgvuldigheid. Luister aandachtig naar de melder en toon begrip voor de situatie. Vermijd bagatellisering of het in twijfel trekken van de ervaring van de melder.

In >Het waait niet vanzelf over wordt benadrukt dat 'intentie versus ervaring' een belangrijke overweging is bij het beoordelen van meldingen. De intentie van de vermeende lastveroorzaker kan anders zijn dan de ervaring van de melder, maar dat maakt de ervaring niet minder geldig.

2. Voer een zorgvuldig onderzoek uit

Onderzoek meldingen van machtsmisbruik grondig en objectief. Hoor alle betrokken partijen en verzamel relevante feiten. Schakel indien nodig externe deskundigen in om het onderzoek te leiden, zeker bij ernstige gevallen of wanneer leidinggevenden betrokken zijn.

Zorg tijdens het onderzoek voor bescherming van de melder tegen mogelijke represailles. Waarborg ook de privacy en het welzijn van alle betrokkenen.

3. Treed consequent op

Neem passende maatregelen tegen vastgesteld machtsmisbruik. Deze kunnen variëren van coaching en begeleiding tot disciplinaire maatregelen of ontslag, afhankelijk van de ernst van het geval.

In >Het waait niet vanzelf over worden verschillende factoren genoemd die bepalend zijn bij de keuze van maatregelen, zoals de ernst van het gedrag, de mate van schuld, de positie van de betrokkene, en eerdere waarschuwingen of incidenten.

4. Bied nazorg

Zorg voor adequate ondersteuning voor slachtoffers van machtsmisbruik. Dit kan bestaan uit psychologische hulp, coaching, of begeleiding bij re-integratie. Vergeet ook niet de impact op het team of de afdeling; zij kunnen eveneens ondersteuning nodig hebben.

Communiceer daarnaast transparant maar zorgvuldig naar de organisatie over de genomen maatregelen, met inachtneming van de privacy van betrokkenen.

5. Leer en verbeter

Gebruik incidenten van machtsmisbruik als leermomenten voor de organisatie. Evalueer wat er is gebeurd en waarom, en pas waar nodig beleid, procedures of de organisatiecultuur aan.

In >Giftig gedoe op de werkplek beschrijven de auteurs hoe organisaties kunnen evolueren op de 'veiligheidscultuurladder' - van ontkenning, via stressreacties en bureaucratie, naar responsiviteit en uiteindelijk 'safety by design', waarbij veiligheid structureel wordt ingebouwd in alle aspecten van de organisatie.

De rol van leiderschap bij het voorkomen van machtsmisbruik

Leiderschap speelt een cruciale rol bij het voorkomen en aanpakken van machtsmisbruik. Leidinggevenden hebben niet alleen de verantwoordelijkheid om zelf geen misbruik te maken van hun positie, maar ook om een cultuur te creëren waarin machtsmisbruik niet wordt getolereerd.

Volgens Martin Hetebrij in >Macht en politiek in besluitvorming vraagt machtsgebruik 'een grote doordachtheid en bespreekbaarheid. Hiermee bedoel ik dat mensen in organisaties beter zicht krijgen op besluitvormingskeuzes en de plaats van macht daarin. Helaas ontbreken die maar al te vaak, niet alleen bij de overheid maar ook in organisaties. Dan gaan machtsspelletjes de bespreekbaarheid ervan belemmeren en maken ze ruimte voor een voortgaand en ongestraft machtsmisbruik.'

Praktische tools voor het aanpakken van machtsmisbruik

Er zijn verschillende praktische tools en technieken die kunnen helpen bij het aanpakken van machtsmisbruik:

• Zelfbeoordeling: In >Het waait niet vanzelf over worden verschillende 'selfies' beschreven waarmee leidinggevenden inzicht kunnen krijgen in hun eigen machtsprofiel, vertrouwensrelaties en conflictstijlen.
• Gesprekstechnieken: Het boek biedt ook concrete handvatten voor gesprekken met melders en beschuldigden, inclusief interventietechnieken om emoties te hanteren en achterliggende belangen zichtbaar te maken.
• Checklists: Er worden checklists geboden voor het herkennen van signalen op organisatieniveau die ongewenst gedrag kunnen ontlokken, evenals signalen bij potentiële melders en lastveroorzakers.
• Analysemodellen: De eerder genoemde 'Giftige Driehoek' uit >Giftig gedoe op de werkplek is een nuttig model om situaties van machtsmisbruik systematisch te analyseren.

Conclusie

Machtsmisbruik voorkomen en adresseren is een continue opgave die aandacht en inzet vereist van de hele organisatie, maar in het bijzonder van leidinggevenden. Door te investeren in een gezonde organisatiecultuur, duidelijke gedragscodes, bewustwording, en effectieve interventies bij misstanden, kan machtsmisbruik worden teruggedrongen.

Zoals Caroline Koetsenruijter en Hans van der Loo stellen, is het motto dat 'omstanders 'opstanders' moeten zijn. Trek je mond open en kom in opstand.' Alleen door collectief verantwoordelijkheid te nemen, kunnen we werkomgevingen creëren waar machtsmisbruik geen kans krijgt en iedereen zich veilig en gerespecteerd voelt.

Door preventieve maatregelen te combineren met een adequate aanpak van incidenten, en door te leren van ervaringen, kunnen organisaties evolueren naar plekken waar macht op een constructieve en integere manier wordt ingezet. Dit vraagt om bewustzijn, moed en doorzettingsvermogen, maar de beloning – een gezonde, respectvolle en productieve werkomgeving – is de inspanning meer dan waard.