Hij duurt nu al bijna een jaar, de heftige economische crisis die uitbrak na de val van Lehman Brothers. Maar nog steeds rollen economen en politici over elkaar heen om te vertellen hoe erg het is en - vooral - hoe erg het nog gaat worden. Ook journalisten, beroepshalve tuk op Erge Dingen, weten van geen ophouden. In plaats van zich op de feiten te richten, storten ze zich massaal op verwachtingen. Hoe onrustbarender die zijn, des te smakelijker de berichtgeving. Daarbij komen herhaaldelijk de jaren dertig om de hoek kijken.
Vooralsnog gaat die vergelijking mank. Al was het maar omdat de monetaire autoriteiten hun les hebben geleerd. Na de Krach van 1929 verergerden zij de crisis door de kredietkraan verder dicht te draaien, waardoor de commerciële kredietverlening helemaal tot stilstand kwam. Nou pompen centrale banken juist massaal geld in de economie en wordt op alle mogelijke manieren de rente laag gehouden. Bovendien is Nederland ontzettend anno 2009 veel rijker dan tachtig jaar geleden. Krimp in plaats van groei komt daarom minder hard aan. Wie nu werkloos wordt, heeft het minder makkelijk dan hij gewend was. Maar beknibbelen op vakantie en de afhaalmaaltijd bij de Chinees is iets anders dan werkloos zijn in de jaren dertig.
Voor mij hebben die jaren een eigen gezicht, het gezicht van mijn moeder, de dochter van een werkloze, ongeschoolde arbeider in Enschede. Geboren in 1922 had ze het haar hele jeugd arm. Dat ze als boekenwurm tien keer hetzelfde boek las, omdat er in huis geen andere boeken waren, heeft iets romantisch. Net als het feit dat ze als ondervoed bleekneusje naar een vakantiekolonie in Egmond aan Zee werd gestuurd om in de frisse zeelucht aan te sterken. Maar het verhaal wordt schrijnender wanneer ze als 14-jarige van school wordt gehaald om te werken. Alles wat ze verdiende, was voor het huishouden. Helaas werd vanwege haar inkomen de werklozensteun van haar vader gekort, waardoor ze per saldo voor een schamel bedrag werkte. Maar voor wie niets heeft, zijn alle beetjes welkom.
Maar het bleef krap. Er waren bonnen waarmee ze voor een gereduceerd bedrag ingeblikt vlees konden kopen, maar daar hadden ze het geld niet voor. Dat ze af en toe toch vlees aten, was te danken aan een oom die wever was en als geschoolde arbeider wel werk had. Hij stopte arme familieleden soms geld toe zodat die iets extra’s op tafel konden zetten.
Wie het boek Schep vreugde in ’t leven, zet de zorgen aan de kant (met de sprekende ondertitel ‘Levenslessen uit de Grote Depressie’) van Han van der Horst leest en de vele foto’s uit de jaren dertig bekijkt, komt onvermijdelijk tot de conclusie dat de crisis van nu heel anders is. Tip: ga eens naar de Hema en kijk naar fleurige kleuren voor de keuken van 2009. Zo fel en zo hip zijn de vaatdoekjes, afwaskwasten, schuursponsen en pannenlappen nog nooit geweest. Ook al zijn deze attributen nog lang niet versleten, de Hema-boodschap luidt impliciet dat je ze wel moet vervangen om een beetje bij de tijd te blijven. Ik hoop van harte dat ze over tachtig jaar full colour in een boek zijn terug te vinden: zo vrolijk kan een crisis zijn!
Van der Horst vraagt in zijn boek enerzijds nadrukkelijk aandacht voor het gewone en zorgeloze leven dat er ook was. Deftig publiek bij tenniswedstrijden. Elektrische verlichting met gloeilampen in de Rotterdamse Passage. Duke Ellington met zijn band die in 1932 aankomt op het Station Den Haag Holland Spoor. De dichting van het laatste gat van de Afsluitdijk in hetzelfde jaar. De introductie, ook in 1932, van de automatiekhal: snacks worden niet meer aan de toonbank verkocht, maar uit de muur gehaald, ‘door een deurtje te openen, dat eerst met een muntstuk ontsloten moet worden’.
Er waren meer nieuwigheden. De luchtpost kwam binnen het bereik van de gemiddelde Nederlander. De KLM nam brieven mee, waardoor het niet meer zes weken maar hoogstens een paar dagen duurde voordat berichten uit en naar Indië op de plaats van bestemming arriveerden. Dagbladen hadden speciale rubrieken met de positie van de vliegtuigen, want ook zij deden nog dagen over de lange vlucht van en naar Batavia. Rond Kerst 1933 vestigde ene Smirnoff met 100 uur en 35 minuten een record op de postvlucht naar Indië. Op de terugreis deed hij het nog eens tien minuten sneller. Dit bleef allerminst onopgemerkt: liefst 22-duizend mensen wachtten op Schiphol op de snelle koerier.
Ondanks deze wufte nieuwigheden wordt de boventoon gevoerd door de crisisbeelden. Beelden van de werkverschaffing. Het plan van de arbeid. Het Jordaanoproer. De verplichting van Haagse werklozen om in Drenthe te gaan werken. Werklozen die sneeuw moeten ruimen. Lange rijen voor het loket waar werklozen een gratis fietsplaatje kunnen afhalen. De kapper die van maandag tot vrijdag speciale tarieven voor werklozen hanteert. Boeren die protesteren tegen het feit dat zij door de deflatie prijzen voor hun aardappelen en kool krijgen die onder de productiekosten liggen.
Ook wie naar de cijfers van het CBS kijkt, ziet hoe groot de verschillen zijn. In 1935 bedroeg het percentage werklozen liefst 19,4 procent. Daarbij vergeleken zijn de cijfers van juli 2009 kinderspel. Volgens de berekeningen van het CBS steeg de werkloosheid van april tot juni 2009 tot 4,8 procent van de beroepsbevolking - vreselijk hoog (overigens nog steeds het laagste cijfer van Europa) maar slechts een kwart van de werkloosheid in 1935. Maar toen had Nederland een vijf jaar durende krimp van de economie met gemiddeld zeven procent achter de rug. Ook dat is andere koek dan een aantal kwartalen waarin de bedrijvigheid met 4,5 procent daalt. Zelfs als de sombere voorspellingen van het CPB uitkomen en de werkloosheid volgend jaar om en nabij de 10 procent bedraagt, is dat geen vergelijking met wat er de jaren dertig is gebeurd.
Kortom, de cijfers geven niet in het minst aanleiding om vergelijkingen met de jaren dertig te maken. Toch gebeurt dat met enige gretigheid. Het heeft ongetwijfeld iets te maken met wat tegenwoordig de beleveniseconomie wordt genoemd. Bijzondere belevenissen, unieke ervaringen - consumenten zijn bereid er grof geld voor neer te tellen. Griezelen bij het idee van Erge Armoede is dan net zoiets als tegen betaling een gat in je broek laten maken: allebei geven ze je het idee dat je ook eens iets meemaakt.
Over Annegreet van Bergen
Annegreet van Bergen is econoom, auteur van de bestseller Gouden jaren en journalist.
