Soms is het helder. Je ziet het voor je: de structuur, de pagina’s, de lay-out. Het boek is vanaf het begin met je in gesprek. Samen op reis, onderweg. Maar soms ook niet. De eerste aantekeningen voor Transitie van betekenis dateren van jaren terug. Een eerste echte opzet van drie jaar geleden was veel te ambitieus: wel drie boeken tegelijk, van alles door elkaar heen. Een waterhoofd vol slordige ideeën. Het resultaat was ruzie met mijn eigen teksten.
Ik legde die teksten weg. Zo goed mogelijk vergeten (wat lastig bleek). Eén idee haalde ik eruit: een werkboek over transitie. Dat werd, met hulp van honderd praktijkmensen, het WEconomy Transitiecanvas, Open Access gepubliceerd in het voorjaar van 2025. Een ander idee mondde uit in het Rode boekje over Transitie: vijfhonderd citaten over maatschappelijke verandering, vormgegeven als een schriftje. Een klein onzinboekje, bedoeld als bulk-weggevertje. Ondertussen pakte ik, heel rustig, het werk aan dit boek weer op. Oude teksten herlezen, aantekeningen geordend, geredigeerd en veel weggegooid (opnieuw: lastig).
salonboek
Maanden en uren van schrijfarbeid volgden. Steeds weer de neiging tot meer, maar vooral de noodzaak tot minder: korter en zo simpel mogelijke taal. Tegelijkertijd was er de ambitie om een salonboek te maken, rijk geïllustreerd. Doorspekt met historische figuren als Hans Carl von Carlowitz, de oervader van duurzaamheid, François Quesnay, grondlegger van het circulaire denken, en Jean-Jacques Rousseau, de vader van het sociale contract. Zij - en vele anderen - legden het fundament onder de maatschappij zoals wij die vandaag kennen.
Over die maatschappij gaat dit boek. Over mijn diepgewortelde zorg dat het maatschappelijke model dat we in pakweg drie eeuwen hebben opgebouwd, niet langer van deze tijd is. Dat betekent dat het oorspronkelijke sociale contract - waarop onze instituties, regels en bestuurlijke kaders zijn gebaseerd - aan revisie toe is. Dat verklaart mogelijk ook waarom er, ondanks veel gepraat over transitie, noodzaak en urgentie, nauwelijks iets fundamenteels verandert.
veranderkundige bagage
Daarom begint het boek met een kritische analyse van onze veranderkundige bagage. Zijn we eigenlijk wel in staat om de fundamentele veranderingen waar we voor staan, vorm te geven en te ‘sturen’? Mijn antwoord is simpel: nee. Onze veranderkunde is een industriële, mechanische verbeterkunde. Ze zegt weinig over de umwelt: de wereld buiten organisaties, de maatschappelijke opgave. Zeker, er is transitiedenken, maar dat blijft vaak steken in hoog-over vergezichten die vooral betekenis hebben voor een kleine groep ingewijden. En ja, er is een waardevolle onderstroom van duizenden grote en kleine initiatieven. Maar leiden die tot een echte kanteling? Mijn conclusie is onvermijdelijk: we lijden aan transitiearmoede.
nieuw maatschappelijk contract
Tegen die achtergrond schets ik de totstandkoming en publicatie van het sociale contract in 1762 door Rousseau, en waarom het boek vrijwel direct werd verboden en verbrand. Toch zien we dertig jaar later hoe eerst Amerika met ‘We the people…’ en daarna Frankrijk, Nederland, België en vele andere landen het beginsel omarmen dat het volk de macht heeft. Een beginsel dat afspraken, naleving, regels en sancties vergt. Dat heeft lang gewerkt. Maar de maatschappij is veranderd. Netjes besturen is niet langer voldoende. We ondermijnen onze ecologische habitat, laten de economie boven alles prevaleren en verliezen solidariteit uit het oog. Tijd dus voor een nieuw maatschappelijk contract.
vijf samenhangende pacten
In Transitie van betekenis doe ik een voorstel, opgebouwd uit vijf samenhangende pacten. Uitdrukkelijk bedoeld als uitnodiging tot debat. Want tussen tekst en daad staan talloze praktische bezwaren. Alleen praten levert niets op. Daarom pleit ik ervoor dat we rond de vraagstukken die ons direct raken - voedsel, ecologie, energie, mobiliteit - samen aan de slag gaan. Ik pleit voor nieuwe vormen van gemeenschap, voorbij het vrijblijvende consumentisme. Voor een nabije transitie, gebaseerd op collectieve waardecreatie en vormgegeven via gemeenschappelijke businessmodellen. Dat vraagt nieuwe afspraken, spelregels en rollen. Het zet de wereld op z’n kop. Maar misschien is dat wel de enige route die daadwerkelijk tot transitie leidt.
Transitie van betekenis is een uitnodiging om anders te kijken naar verandering, bestuur en verantwoordelijkheid. Jan Jonker laat zien waarom het bestaande maatschappelijke contract zijn houdbaarheidsdatum nadert en wat ervoor in de plaats kan komen. Nieuwsgierig geworden? Bestel het boek via Managementboek en denk mee over een nieuw maatschappelijk contract.
Over Jan Jonker
Jan Jonker is bedrijfskundige, internationaal spreker en auteur. Emeritus hoogleraar van de Radboud Universiteit, de Academie de Toulouse en de Vrije Universiteit Brussel. Is bekend van zijn werk over duurzame en circulaire businessmodellen, strategie en het vormgeven van transitie. Schreef of werkte mee aan 35 boeken. Is onderscheiden met het Duurzame Lintje en Officier in de Orde Oranje-Nassau.