In ons werk als onderwijsonderzoekers bezoeken we regelmatig scholen in het primair, voortgezet en beroepsonderwijs. Ons onderzoek gaat altijd om de vraag hoe een werkomgeving in de school eruitziet die leidt tot verbetering en vernieuwing van het onderwijs en de schoolorganisatie. We zijn daarbij vooral nieuwsgierig naar de manier waarop leiderschap in de school vorm krijgt.
Leiderschap in de school
Veel mensen denken bij leiderschap aan daadkrachtige leiders met bijzondere kwaliteiten, die hen in staat stellen de kar te trekken. Leiderschap wordt ook vaak verbonden aan het leiderschap van formeel leidinggevenden, zoals de teamleider, de schoolleider of de bestuurder. De schoolleider heeft een visie en ‘zet de lijnen uit’, terwijl de ‘werkvloer’ zijn opdrachten uitvoert. En wanneer het spannend wordt, bijvoorbeeld in tijden van crisis, verwachten we van hem of haar heldere en uitvoerbare oplossingen.
Hoewel dit denkbeeld over leiderschap ook in het onderwijs nog altijd domineert, zien wij in de praktijk juist talrijke voorbeelden van gespreid leiderschap, waarin leiderschap een heel andere gedaante aanneemt. We geven drie voorbeelden.
Voorbeeld 1: Samen praktijkonderzoek doen
Een groepje leraren van een middelbare school voor praktijkonderwijs in Alphen aan den Rijn doet onderzoek naar factoren die de motivatie van leerlingen stimuleren. In het onderzoek neemt Henk, die beschikt over goede gesprekstechnieken, interviews af met leraren en leerlingen. De hele groep analyseert samen de interviews en omdat Peter goed kan schrijven, werkt hij een onderzoeksrapportage uit. De groep doet dat onder aanmoediging en met ondersteuning van schoolleider Femke. Het onderzoek leidt tot meer keuzeruimte in het curriculum, wat ten goede komt aan de motivatie van leerlingen. Bovendien ontdekt het team dat ook leraren te weinig keuzeruimte ervaren. Dat leidt tot een wijziging in de overlegstructuur, zodat collega’s gemotiveerder meedoen aan de teamvergaderingen.
Voorbeeld 2: Werken zonder teamleider
Docente Karin werkt bij een roc in Ede. Na het vertrek van haar teamleider wil zij verder: met haar team, maar zonder formeel leidinggevende. Ze krijgt toestemming van het college van bestuur om daarmee te experimenteren. In eerste instantie is het college bezorgd over de toekomst van het team. Karin verzamelt een aantal geïnteresseerde collega’s uit haar team; samen doen ze onderzoek naar de ontwikkeling van het team en de voordelen die de nieuwe situatie brengt. Zo weten zij het college van bestuur over de streep te trekken. Inmiddels begeleidt Karin ook andere teams van het roc naar meer zelfsturing.
Voorbeeld 3: Een school waar ook leerlingen invloed uitoefenen
Op de democratische school De Ruimte in Soest bouwen leraren en leerlingen samen aan het onderwijs op hun privéschool. Ze hebben een gelijkwaardige stem bij het bepalen van nieuwe initiatieven en de richting die de school op gaat. Onlangs hebben Thijs en Micha, twee jonge leerlingen, het initiatief genomen om een muziekstudio te bouwen. Daarmee kunnen zij onder schooltijd hun instrumenten bespelen zonder andere leerlingen te storen.
Voorbeelden van gespreid leiderschap
In deze voorbeelden is leiderschap niet alleen weggelegd voor de schoolleider, maar oefenen diverse collega’s invloed uit. Schoolleiders, leraren en soms ook leerlingen trekken samen op bij het oplossen van lastige vraagstukken. Ieder heeft daarbij invloed op basis van expertise en belangstelling.
Deze voorbeelden van gespreid leiderschap in de school inspireren ons. Leiderschap bestaat niet alleen uit het gedrag of de kenmerken van de schoolleider. Ook leraren kunnen leiden. Wie invloed uitoefent, kan per situatie verschillen, afhankelijk van de expertise die op dat moment nodig is. In de voorbeelden zien we dat leraren, zoals Henk, Peter en Karin, veel plezier beleven aan werkprocessen waarin zij wisselend leiderschap kunnen verwerven. Zij bundelen hun expertise en komen tot slimme oplossingen voor problemen.
Hoe maak je gespreid leiderschap mogelijk?
We merken dat steeds meer leraren en schoolleiders nieuwsgierig zijn naar hoe je het voor iedereen in de school mogelijk maakt om invloed uit te oefenen op het onderwijs. Voor hen hebben we het boek Gespreid leiderschap in het onderwijs – Elkaar invloed gunnen voor venieuwing geschreven. Samen met diverse Nederlandse experts - zoals Joseph Kessels, Marco Snoek en Hartger Wassink – werken we in het boek uit wat gespreid leiderschap is, welke spanningen het oproept met formeel leiderschap en welke condities in de school het mogelijk maken.
Frank Hulsbos en Stefan van Langevelde zijn de auteurs van Gespreid leiderschap in het onderwijs.
