Er vloeit weer Russisch gas naar Europa. De gasruzie tussen Oekraïne en Rusland, met als inzet de doorvoer van Gazprom-gas naar de Europese Unie en Midden- en Oost-Europa, is voorlopig gesust. Gazprom geeft Oekraïne twintig procent korting op de gasprijs die het westerse afnemers rekent in ruil voor lagere kosten voor de doorvoer van gas. Het lijkt een kwestie van tijd voordat de gasruzie opnieuw oplaait. In het conflict draait het om meer dan geld alleen. Rusland gebruikt gas als wapen in de strijd om invloed in Midden- en Oost-Europa. Dat is tenminste de stelling van drie recent verschenen boeken over het onderwerp: Gazprom van Valeri Panjoesjkin en Michail Zygar (ondertitel: ‘Ruslands nieuwe wapen’), ‘Petrostate’ van Marshall Goldman, en De nieuwe Koude Oorlog van Edward Lucas, voormalig chef van de Moskouse redactie van The Economist.
Ruslandkenner Marc Jansen (co-auteur van ‘Een geschiedenis van Rusland’) vindt Lucas’ bewering dat er een nieuwe Koude Oorlog woedt overtrokken, maar constateert wel dat gas door Rusland wordt gebruikt om geopolitieke doelstellingen na te jagen. Daarbij is het goed om te bedenken dat Gazprom een verlengstuk is van de Russische staat, dat een meerderheidsbelang heeft in het bedrijf. ‘Gazprom is enorm verknoopt met de overheid’, zegt Jansen. ‘Dat is onze Gasunie ook, maar die wordt niet voortdurend op de vingers gekeken door Balkenende. Onder Jeltsin ontwikkelde Gazprom zich steeds meer in zelfstandige richting. Poetin heeft het bedrijf weer ondergeschikt gemaakt aan de staat. Hij heeft zijn protegé Miller aangesteld als bestuursvoorzitter. Toen Gazprom-baas Aleksej Miller onlangs voor de camera’s verslag uit moest brengen aan Poetin, gedroeg hij zich als een schooljongen, een volstrekte ondergeschikte. Er wordt dan voor de buitenwereld een toneelstukje opgevoerd. Dat past in de oude Sovjetcultuur.’
Hoewel Gazprom in het verleden enorme winsten boekte, staat het bedrijf er niet goed voor. Het uitgestrekte netwerk van pijpleidingen is verouderd en de bestaande olie- en gasvelden raken uitgeput. Het ontbreekt Gazprom aan de technologische kennis om nieuwe, vaak moeilijk bereikbare velden te exploiteren, waardoor het gedwongen is samenwerkingen aan te gaan met buitenlandse bedrijven. De winsten zijn niet geïnvesteerd in innovatie, maar in politieke projecten. Panjoesjkin en Zygar beschrijven hoe Gazprom in 2004 op last van Poetin inzette op de overwinning van de Oekraïense presidentskandidaat (en toenmalige premier) Janoekovitsj. Deze werd gesteund met voordelige contracten. Toen na de Oranje Revolutie niet Janoekovitsj, maar de prowesterse Joesjtsjenko in het zadel belandde, hadden Gazprom en het Kremlin een probleem. Sindsdien zaagt Rusland aan de stoelpoten van Joesjtsjenko. Jansen: ‘Je zou kunnen zeggen dat de strijd die in Georgië met militaire middelen is uitgevochten, in Oekraïne met economische middelen wordt gestreden. Poetin weet dat de positie van Joesjtsjenko zwak is. Diens oranje coalitie ligt op zijn gat en hij leeft in onmin met premier Timosjenko. Als het gasconflict de positie van Joesjtsjenko verder verzwakt, komt dat Poetin goed uit.’
Poetins strategie lijkt te werken. De Europese Unie neemt Oekraïne de gasruzie bijzonder kwalijk. Koren op de molen van Rusland, dat er belang bij heeft om Oekraïne af te schilderen als onbetrouwbaar doorvoerland. Zo wint het steun voor het plan om een pijpleiding (Nord Stream) aan te leggen die Russisch gas via de Oostzee rechtstreeks naar Duitsland transporteert. In het zuiden wil Rusland een pijpleiding onder de Zwarte Zee (South Stream), die gas rechtstreeks van Rusland naar Bulgarije transporteert. Oekraïne en andere Oost-Europese landen zijn fel tegen de plannen. Met reden, zegt Jansen: ‘Oekraïne en Wit-Rusland lopen transitopbrengsten mis. Daarnaast kan Rusland dankzij de Nord Stream Midden- en Oost-Europese landen en de Baltische staten makkelijker onder druk zetten door de te dreigen met het afsluiten van de gastoevoer, zonder dat de gasstroom naar het westen in gevaar komt.’
Of de South Stream ooit gerealiseerd wordt, is onzeker. Het plan wordt geteisterd door politieke weerstand en financieringsproblemen. De Nord Stream zal er - met steun uit het westen - wel komen. Zowel Gerhard Schröder als de voormalige Finse premier Paavo Lipponen staan op de payroll van uitvoerder Nord Stream AG. De Gasunie heeft een belang van negen procent in het bedrijf. Oekraïne kan maar beter zorgen dat het minder afhankelijk wordt van aardgas. Op dit moment behoort de Oekraïense industrie tot de meest energieverslindende ter wereld. Omdat gas tot voort kort goedkoop was, heeft het land weinig voortgang gemaakt met het opschonen van de industriële productie. Nu hebben ze daar alle reden toe. Is het gasconflict toch nog ergens goed voor.
