Een milde tegenkracht - Over de kunst van het vertragen in chaotische tijden

We leven in een ‘hypernerveuze samenleving’ waarin prestatiedruk, versnelling en individualisme zijn doorgeschoten en het welzijn van jong en oud bedreigen. Dit stelt de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) in een onlangs verschenen rapport. Het bevestigt een beeld dat ik al langere tijd heb, mede ingegeven door mijn trainingswerk met groepen managers en professionals bij de Baak: de druk is hoog, mensen ervaren dat ze de grip verliezen, dat ze geleefd worden door een nooit aflatende urgentie van targets, begrotingen, klantreviews en veeleisende leidinggevenden en aandeelhouders. Het rapport van de RVS noemt deze tendens ‘ziekmakend’: de druk is te hoog en dat is ongezond.

Een milde tegenkracht

Het bracht me ertoe een boek te schrijven dat ik de titel Een milde tegenkracht heb gegeven. Tegenover de haast, krampachtigheid en resultaatgerichtheid stel ik de kunst van het vertragen, het stil worden, de aandacht voor jezelf. De kunst van het luisteren, je zintuigen openzetten. Ik heb geleerd dat die kunst ertoe leidt dat je de betekenis van je leven - mocht je die in alle drukte uit het oog zijn verloren - terugvindt. Je gaat meer zien, niet alleen de oppervlakkige verschijnselen maar ook de diepere lagen. Je gaat jezelf en anderen beter begrijpen, omdat je je oordeel leert uitstellen en met verwondering en nieuwsgierigheid ontmoetingen aangaat. Dat leidt tot begrip voor die ander, tot het overbruggen van verschillen. Je gaat naast al dat denken ook meer voelen. Het zijn precies die dingen die een leven waardevol maken en zin geven.

Wij zijn de makers van de samenleving

Een belangrijk uitgangspunt in het boek is dat we niet alleen ‘slachtoffer’ zijn van de haast en de druk, maar ook de makers daarvan. Samen hebben we een samenleving gecreëerd die ons grote welvaart heeft gebracht, maar die nu in crisis raakt. Niet alleen wijzelf lijden daaronder, maar ook het klimaat, de biodiversiteit, de economie, sociale verhoudingen, politiek en wereldvrede.

We moeten natuurlijk al die crises aanpakken, maar als we de bron ervan willen begrijpen, dan moeten we ons óók richten op onszelf. Wat kenmerkt ons handelen? En waar vinden die kenmerken - denk aan de haast, de behoefte aan controle, de vele conflicten, de wil altijd maar ‘meer’ te bereiken - hun oorsprong? Wat heeft ons gemaakt tot wie we nu zijn? Als we ons daarin verdiepen, en dat gaat via zelfreflectie, dan dragen we constructief bij aan antwoorden voor de chaotische tijden waarin we leven, zeg ik in dit boek. Met de filosofen Martin Heidegger en Byung-Chul Han en socioloog Hartmut Rosa ga ik op zoek naar de raakvlakken tussen de samenleving en onze binnenwereld.

Verder komen door stil te staan

Als je de aandacht richt op jezelf, op hoe je de wereld vormgeeft, dan blijkt al snel dat veel van je gedrag wordt ingegeven door diep ingesleten patronen. Ook de versnelling is een patroon, een automatisme dat we gezamenlijk in stand houden. We zetten onszelf en elkaar ertoe aan de vaart erin te houden. En het is niet eenvoudig om dat patroon te doorbreken.

Er is slechts één remedie, zeg ik in Een milde tegenkracht, en dat is te stoppen, al is het maar voor even. Alleen als je stilstaat, kun je weer zien wat je aan het doen bent. Dan, in die stilte, kun je je afvragen of je je leven en werk inricht zoals je wilt, of dat je je laat leven door de eisen die je jezelf stelt en die anderen je opleggen. Je kunt dan weer gaan zorgen voor jezelf en vanuit die zelfzorg ook voor de mensen om je heen. Je kunt opnieuw zeggenschap krijgen over je agenda, zodat je ruimte maakt voor wat je echt belangrijk vindt. Je kunt dan gaan bouwen aan de wereld zoals je die graag ziet. De kunst van het vertragen is, zo heb ik ontdekt, de kunst van het stil worden, het jezelf toestaan de controle even los te laten en je te verwonderen.