Asielzoekers, vaxers versus anti-vaxers, de terugkeer van de wolf, wel of geen vuurwerk, de polarisatie neemt toe. Hoe verklaar je dat?
Polarisatie is niet van vandaag of gisteren, het hoort bij ons om te leven met tegenstellingen. Waar mensen samenzijn, is of ontstaat polarisatie. Man versus vrouw, gelovig tegen ongelovig, vreemd tegenover eigen, elite versus volk, en ga zo maar door. Dat de polarisatie de laatste jaren toeneemt, komt voor een goed deel door de opkomst van sociale media. Die verschaffen mensen de middelen om het wij-zij denken aan te jagen. Toen Facebook de like-button op de markt bracht, nam de polarisatie meteen verder toe, want mensen hadden hiermee een heel makkelijk middel om te kiezen voor ’t een of ’t ander.
Sociale media zijn, wat jij noemt, ‘brandstof voor polarisatie’?
Absoluut. Zoals ze tijdens de Reformatie de boekdrukkunst konden gebruiken om verschillen tussen tegenpolen te benadrukken. Ik zie dit fenomeen ‘brandstof’ als een van de drie basiswetten rond polarisatie. We leveren brandstof aan wij-zij denken door uitspraken te doen over de ander. Een andere basiswet is wat ik noem de gedachtenconstructie: het zit tussen de oren, we voeden de verschillen tussen wij en zij; we creëren tegenstellingen in groepen mensen op basis van identiteitskenmerken. Die worden dan voorgesteld als feiten: mannen kunnen goed inparkeren, vrouwen zijn vooral uit op een goed gesprek en kunnen multitasken. En een politicus ‘behoort tot de elite die hecht aan het pluche.’ Zo ontstaat polarisatie als gevolg van sterke gedachtenconstructies. Het goede nieuws is dat je daar dus wat aan kunt doen, het is maar een gedachtenconstructie. Het slechte nieuws is natuurlijk dat het ook heel hardnekkig is.
En de derde basiswet?
Die gaat over de gevoelsdynamiek van polarisatie. Bij toenemende polarisatie neemt de hoeveelheid gespreksstof - monoloog, het debat en de discussie - toe terwijl de redelijkheid afneemt. Het pathos gaat steeds zwaarder wegen, het gewicht van logos neemt af, zou de filosoof constateren. Dat biedt in praktijk voer voor complottheorieën, voor religieuze twisten. En in het ergste geval voor een gewelddadige dynamiek die mensen schade berokkent, angst zaait en terreur kan oproepen.
Polarisatie verschilt wezenlijk van conflict, benadruk je in jouw boek Polarisatie- Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken.
Ja, die twee begrippen worden nog wel eens door elkaar gebruikt. Ze hebben raakvlakken maar verschillen toch wezenlijk: zo kan je bij een conflict makkelijk een probleemeigenaar aanwijzen, plaats en tijd benoemen. Dat ontbreekt bij polarisatie, dat heeft geen locatie of tijd. De verschijningsvormen van conflicten zijn zoals we weten zeer talrijk: van een familieruzie tot een steekpartij, van een rechtszaak tot een oorlog, et cetera. Om binnen organisaties goed met conflicten om te kunnen gaan, heb je management nodig; voor polarisatie eerder leiderschap.
Heeft polarisatie ook voordelen?
Ja, we kijken meestal meteen naar de nadelen van polarisatie, maar er zitten ook zeker goede kanten aan. Zo kan polarisatie positief bijdragen aan een gevoel van identiteit. En het kan verandering brengen, omdat mensen door te polariseren de status quo uitdagen. In die zin kan polarisatie voor versnelling en innovatie zorgen; dat leerde ik ook tijdens een sessie die ik hield met de Economic Board van Amsterdam, waar bedrijven polarisatie ook op zijn merites wilden beoordelen. Zij wilden interne polarisatie niet bestrijden maar kunnen hanteren.
Jij voorziet in dat laatste door te werken met een ‘denkkader polarisatie’ waarin je onder andere vijf rollen onderscheidt. Kun je die kort toelichten?
Ten eerste onderscheid ik de ‘pusher’, degene die brandstof levert aan wij-zij denken. Denk aan types als Trump en Thünberg. De pusher stelt de tegenpool voortdurend in een kwaad daglicht en oefent maximale druk uit op met midden om partij te kiezen. Vooral op ‘the silent’, die weerstand biedt aan polarisatie, die escalatie van het zwart-wit denken voorkomt door niet mee te gaan in of-of denken, ben je voor de een of de ander. In dit midden zit de nuance en de neutraliteit, maar soms ook de onverschilligheid. De derde rol is de ‘joiner’, degene die voor een van de kampen kiest, maar zich wat gematigder opstelt dan de pusher. Om het stille midden onder druk te zetten, zal de pusher zich steeds extremer opstellen; zie Geert Wilders die in de loop der tijd steeds intenser ging polariseren tussen moslims en niet-moslims.
De vierde rol lijkt me cruciaal: de bruggenbouwer.
Ja, dat zou je denken. Maar het lukt vaak niet om die brug ook echt te slaan. De bruggenbouwer wil werken aan harmonie, dialoog en begrip. Maar levert daarmee, vaak met de beste intenties, wel brandstof voor polarisatie! Want hij verschaft een podium aan de tegenpolen en bevestigt daarmee het bestaansrecht van de polarisatie. Door te werken aan dialoog blaast de bruggenbouwer wind in de zeilen van de pushers. Als laatste rol noem ik de zondebok, die vooral in beeld komt bij maximale polarisatie. De zondebok vind je niet bij de tegenpool, want die zie je als vijand, maar juist in het midden. Denk aan de Amsterdamse burgemeester Job Cohen, die werd gepresenteerd als iemand die thee wilde drinken met moslims; hij kreeg het verwijt slap te zijn en de gevaren van de islamisering niet te onderkennen. Bruggenbouwers komen makkelijk in de positie van de zondebok.
Hoe kun je depolariseren?
In polarisatie gaat het om de twee tegenpolen die de uitersten van een spanningsveld bepalen. Het derde, zeker zo belangrijke punt, is het midden. Mijn boek en mijn advieswerk gaan met name over Game Changers, zoals leren om dat midden te behouden c.q. beter te benutten. Want het stille midden biedt kansen voor sociale cohesie, voor beschaafd samenleven. Je moet niet de tegenpolen bestrijden, maar dat midden versterken.
Kun je daar een voorbeeld van noemen?
Neem Johan Remkes. Bij het opstellen van zijn rapport Wat wel kan, gericht op de stikstofaanpak, had hij de nodige compassie met de boeren. Hij verwoordde met een bindend verhaal heel goed de dilemma’s vanuit het midden; hij liet zich niet inpalmen door de tegenpolen. Zo haalde hij effectief de angel uit de hoog opgelopen polarisatie. Hij liet ook een andere Game Changer zien, niet meteen oordelen en een milde toon hanteren.
