In 2019 verscheen het boek The Second Mountain van David Brooks. Hij is Amerikaan, politiek commentator en veelgelezen columnist van de The New York Times. Volgens Brooks proberen we in ons leven vaak een metaforische berg te beklimmen. De top van die eerste berg staat symbool voor eigen succes en status. Alleen, zoals de Nederlandse band Doe Maar al in 1982 zong: ‘Is dit alles wat er is?’ Volgens Brooks is het voor een betekenisvol leven nodig om weer af te dalen en vervolgens nóg een berg te beklimmen: de tweede berg. Op die tweede berg draait het niet om jezelf, maar om de ander. Volgens Brooks helpen vier aspecten om die tweede top (ook) te halen: familiebanden, een professionele roeping die uitstijgt boven een platte carrière, een consequent volgehouden levensfilosofie en een gemeenschap om in te leven.
Toekomstgericht leren
De ervaren managementconsultants Elmas Duduk en Peter de Roode hebben Brooks’ twee bergenfilosofie op een creatieve manier vertaald in een managementbenadering. Met als resultaat hun boek De Comfort-Transitie: Anders werken in een complexe wereld. Ze ontwikkelden hiervoor ‘het model van toekomstgericht leren’. Dit model omvat een comfortzone (de eerste berg) en een groeizone (de tweede berg). Beide bergen worden gescheiden door een dal: de leerzone. Managers en hun medewerkers kunnen vanuit hun comfortzone afdalen naar die ongemakkelijke leerzone en vervolgens weer opstijgen richting hun groeizone. Volgens de auteurs is het gaan van deze weg – die kan worden gezien als een comfort-transitie - noodzakelijk om impactgericht te kunnen (blijven) werken in de hedendaagse, snelveranderende en complexe wereld.
Wicked problems
Hier herkennen we natuurlijk de VUCA-wereld, onze volatiele, onzekere, complexe en ambigue werkomgeving. De auteurs spreken van een ‘VUCA-model’ en koppelen de vier VUCA-woorden aan visie, begrijpen, duidelijkheid en wendbaarheid. Ofwel, omgaan met volatiliteit of onvoorspelbaarheid vraagt om visie. Onzekerheid vraagt om begrijpen. Complexiteit vereist duidelijkheid en voor het hanteren van ambiguïteit is wendbaarheid nodig. Echter, onzekerheid is gebrek aan zekerheid en daardoor nooit volledig te begrijpen. Complexiteit ontstaat daar waar vele factoren elkaar op onvoorspelbare manieren beïnvloeden en blijft zo altijd onduidelijk. We proberen in de VUCA-wereld immers om te gaan met allerlei wicked problems. Denk aan de pandemie, het gelijkheidsvraagstuk, of de klimaatverandering met de benodigde energietransitie. Organisatieadviseur Hans Vermaak noemt dergelijke vraagstukken taaie vraagtukken. Die hebben verschillende soorten complexiteit, zoals inhoudelijke, psychologische en sociale complexiteit. Je kunt er overigens wel degelijk plezier aan beleven, gegeven de titel van zijn boek over het omgaan met dergelijke kwesties: Plezier beleven aan taaie vraagstukken.
Reusachtige voorgangers
Dit brengt mij bij de kern van deze recensie: met dit prachtig uitgevoerde boek, waar beide auteurs achttien maanden lang hun ziel en zaligheid in hebben gestopt, lijken ze desondanks in een verraderlijk VUCA-dal beland. Hiermee bedoel ik dat de auteurs met uitgebreide en ingewikkelde benaderingen dát proberen te temmen en te beheersen van wat nou net níet volledig tembaar en beheersbaar is: complexiteit. Het boek biedt in mijn ogen veel, heel veel informatie. De auteurs zijn onmiskenbaar belezen; ze putten onvermoeibaar uit het werk van reusachtige voorgangers als Nassim Taleb, Daniel Kahneman, Carl Jung, Edgar Schein en Joseph Campbell. Allerlei concepten worden gecombineerd en maar liefst tien praktische werkvormen zijn uitvoerig beschreven. Dit alles om de comfortzone te kunnen verlaten. Maar hierbij ontbreken bijvoorbeeld praktische tips voor het trainen van ons brein, om zo beter te leren omgaan met complexiteit en onzekerheden. Volgens mij is dit juist essentieel om je comfortzone te kunnen én willen verlaten. Neuropsycholoog Margiet Sitskoorn geeft dergelijke tips bijvoorbeeld in IK2: De beste versie van jezelf, over hoe je je brein zelf kan trainen, om zo te vermijden dat je een speelbal in een VUCA-omgeving wordt.
Paradox
Samenvattend, voor mij bleek het allemaal wat veel van het goede. Omgaan met complexiteit begint namelijk met – hoe paradoxaal - eenvoud. Met teruggaan naar de essentie. Met het achterlaten van allerlei ingewikkelde methoden, modellen en stappenplannen. Bedrijfskundige Kees Tillema beschrijft dit bijvoorbeeld in zijn oncomfortabele managementboek Ontgroeven, eveneens gebaseerd op het werk van Nassim Taleb. Na aanvankelijk aandachtig lezen moest ik af en toe de neiging onderdrukken om te gaan bladeren. Hoewel dit natuurlijk het nodige over mijzelf zegt, vind ik dat jammer, juist omdat het boek uitgaat van die krachtige, aansprekende metafoor van twee levensbergen en een onvermijdelijk dal daar tussenin. Daarom hoop ik dat vele andere lezers het hartgrondig met me oneens zijn. Dat zij geïnspireerd en geholpen door dit boek hun persoonlijke comfort-transitie durven aangaan en zo anders leren werken in een complexe wereld. Want dat dat hoognodig is, dat heeft ons de afgelopen paar jaar wel geleerd.
Over Martin van Staveren
Martin van Staveren is adviseur, auteur, docent en spreker. Hij ontwikkelde het gedachtegoed voor risicoleiderschap. Met zijn bureau VSRM helpt hij organisaties doelgericht om te gaan met risico’s én kansen in complexe situaties. Eerder schreef hij onder andere Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider (2020).
