Rob Wijnberg, filosoof, beziet waarheid als een maatschappelijke gemoedstoestand, waarbij tijdgeest en waarheidsbeleving elkaar beïnvloeden. Wil je een tijdsperiode begrijpen, bestudeer dan het verschijnsel waarheid van die periode. We leven nu in een paradoxale periode: we zijn welvarender dan ooit, zeker in het Westen, gelukkiger dan ooit, maar ook pessimistischer en wantrouwender dan ooit. Dat heeft te maken met het feit dat niet iedereen dezelfde bronnen van waarheid hanteert of aanvaardt, waardoor waarheid aan zeggingskracht heeft ingeboet.
Vier perioden
Na een inleidend hoofdstuk over de noodzaak van het vinden van een alternatief soort waarheid in deze paradoxale tijd, beschrijft de auteur in vier hoofdstukken hoe in vier perioden van de menselijke ontwikkeling onder meer doel, soort en aard van waarheid zich ontwikkelde, welke samenlevingsvormen daarbij paste en welk mensbeeld.
De premoderne mens (400 v.Chr. – 1600 n.Chr.): waarheid was van de goden gegeven.
De moderne mens (1600 – 1950): waarheid werd door wetenschappelijk onderzoek gevonden.
De postmoderne mens (vanaf 1950): waarheid was een individuele subjectieve beleving.
De postmoderne consumptiemens (vanaf 1980): waarheid komt via schermen en algoritmen.
Mediatisering
Het zesde hoofdstuk over mediatisering van waarheid is naar mijn mening het sterkste hoofdstuk van het boek. Wijnberg laat zien dat door de eeuwen heen de invloed van de media op onze waarheidsopvatting sterk is toegenomen. Vooral de nieuwsmedia waarin de dagelijkse gebeurtenissen tot ons komen zijn invloedrijk. Nieuws dat elke ochtend via kranten, Tv en radio tot ons komt, bij de koffiemachine wordt besproken en in praatprogramma’s ook nog eens de revue passeert, heeft een buitengewoon sterke invloed op wat wij als waarheid beschouwen.
Mediacratie dus. En dat nieuws zaait eerder angst, verdeeldheid en desoriëntatie en wakkert beetje bij beetje pessimisme aan, vergroot cynisme en ondermijnt ons vertrouwen in de medemens. En journalisten spelen hierin soms willens en wetens en soms nogal naïef een belangrijke rol. Met name ook door zoveel aandacht te schenken aan de extremen ter linker- en ter rechterzijde van het politieke spectrum. Mensen die het meeste ‘lawaai maken’, krijgen aandacht en zo lijken het er veel meer te zijn in onze samenleving dan uit cijfers blijkt. Nieuws is het beste reclamebureau voor de extremist, aldus de auteur.
Ander verhaal
Vooruitgang vraagt echter om een ander verhaal over waarheid, kern van het zevende hoofdstuk. We leven nu in een cultuur waar jezelf kunnen zijn het belangrijkste wordt gevonden en individuele vrijheid het hoogste goed is. Een cultuur waarin aan weinig tekort is behalve aan gemeenschapszin.
Dat andere verhaal levert Rob Wijnberg in hoofdstuk 8: Waarheid als weefsel. Het is een waarheidsopvatting die nooit dominant is geweest, maar wel altijd evident: de mens is één van de meest sociale, coöperatieve en zorgzame diersoorten op aarde. Dit diepgewortelde instinct is ontstaan doordat de we buitengewoon afhankelijk en hulpbehoevend ter wereld komen. Samenwerking is als het ware een alledaags ‘wereldwonder’, helaas ook in oorlogsvoering. De auteur erkent dit uiteraard, maar pleit ervoor om de natuurlijke verbondenheid die de laatste twee eeuwen naar de achtergrond is verdwenen weer voor het voetlicht te halen. Zo kan er weer verbinding tussen mensen ontstaan, met meer aandacht voor de stille meerderheden en minder voor de luidruchtige extremen door de op winst gerichte en op sensatie beluste media.
Voor ieder wat waars is een goed geschreven en verhelderende analyse van onze tijdgeest met een inspirerend perspectief. ‘Waarheid is wat we delen’ zijn de slotwoorden van de auteur.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
