Timothy Snyder is gespecialiseerd in de geschiedenis van Oost-Europa en werkte ook jarenlang aan universiteiten van Oekraïne. Veel van zijn voorbeelden en betogen zijn hierdoor beïnvloed. Omdat hij steeds meer vragen kreeg over wat vrijheid en vrije meningsuiting eigenlijk zijn, verkent hij deze begrippen uitvoerig, maar wel op een niet erg gebruikelijke wijze. Het gaat de auteur om de raakvlakken tussen vrijheid als principe en vrijheid in de praktijk. Dit brengt hem op vijf vormen van vrijheid, die alle vijf nodig zijn om van werkelijke vrijheid en vrijheid van meningsuiting te kunnen spreken.
Soevereiniteit
Soevereiniteit, de eerste vorm van vrijheid, betreft het vermogen van de mens om keuzes te maken, gebaseerd op zelfkennis en kennis van de wereld. Maar alleen in de betekenis van positieve vrijheid, de vrijheid om. En in het besef dat niemand onafhankelijk is. Soevereiniteit van het individu is voorwaarde voor soevereiniteit van de staat.
Onvoorspelbaarheid
Dit vereist ook Onvoorspelbaarheid, de tweede vorm van vrijheid. Mensen die zich conformeren zijn voorspelbaar, vrije mensen zijn dat niet, tot ergernis van de autoriteiten. Al die mensen die ‘naar schermpjes turen’ zijn voorspelbaar en dus in zekere zin onvrij. En helaas is onvrijheid efficiënt, verzucht de auteur.
Mobiliteit
Mobiliteit, het vermogen om je op basis van gekozen waarden door ‘tijd en ruimte’ te bewegen, is de derde vorm van vrijheid. Ons leven is een verhaal dat we gaandeweg aanpassen en betekent dus toegang tot met name voedsel, water, hygiëne, gezondheidszorg, wegen en spoorwegen. Armoede belemmert mobiliteit en dus vrijheid.
Feitelijkheid
We krijgen alleen vat op vrijheid als we de feiten van ons bestaan begrijpen. Feitelijkheid als vierde vorm maakt het mogelijk te zien dat het wegnemen van belemmeringen, negatieve vrijheid, op de lange termijn niet tot vrijheid leidt. Voorbeelden: afrekenen met privébezit (Marx), de Joden (Hitler), de imperialisten (antikolonialisten) of met de overheid (neoliberalisten). Om vat te krijgen op de wereld moeten we onszelf en onze overtuigingen onderzoeken.
Solidariteit
Solidariteit tenslotte, is de erkenning dat iedereen recht heeft op vrijheid en dat we dus anderen nodig hebben om vrij te kunnen zijn. Immers, geen van de hiervoor genoemde zaken kan een mens op zijn eentje realiseren.
Vanzelfsprekend passeert het begrip vrijheid van meningsuiting regelmatig de revue. Dit betekent natuurlijk meer dan het herhalen van de woorden ‘vrije meningsuiting’ als bezweringsformule na het uiten van een aantal provocaties. Vrijheid van meningsuiting gaat ook niet over emotionele opwellingen die zich plotseling aandienen.
Vrije meningsuiting
Vrije meningsuiting betekent recht hebben op de feiten. Daarvoor zijn journalisten nodig en een vrije pers, die niet in handen is van commerciële bedrijven of oligarchen. Zorgwekkend is daarnaast dat zeer veel mensen hun nieuws niet meer halen uit de kranten of andere traditionele media, zodat ze geen toegang meer hebben tot nieuws afkomstig van mensen. ‘Onderzoek, lokale kranten en kiosken zouden allemaal gesubsidieerd moeten worden’, aldus de auteur.
Ik las een hoogst actueel, maar ook urgent boek. Niet eerder kwam ik een dergelijk grondige analyse tegen van het vrijheidsbegrip. Over vrijheid van Timothy Snyder zou verplichte literatuur moeten zijn voor onze politici in het parlement en in de regering. Zeker voor partijen die de term vrijheid in hun naam hebben staan. Die partijen hebben het in essentie over de vrijheid van, negatieve vrijheid. Bovendien, als je meent vrij te zijn door te zeggen waar je tegen bent, dan ben je in de termen van Snyder niet vrij.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
