Dit lijkt een serie te worden: er is alweer een prikkelend essay van Roxane van Iperen verschenen! Ze gooide drie jaar terug een eerste steen in de vijver met Eigen welzijn eerst, met als ondertitel ‘Hoe de middenklasse haar liberale waarden verloor’. Daarin muntte ze toen het begrip ‘wellness-rechts’ voor een grote groep uit de middenklasse, vooral vrouwen, die in coronatijd als bezorgde moeders verrassend vatbaar bleken voor in essentie extremistisch gedachtegoed. Op die manier wist het wij-zij-denken van het populisme in relatief korte tijd veel terrein te winnen en werd het salonfähig.
Zorgen over de democratie
Nu is er een tweede essay uitgekomen, Eigen planeet eerst. Dat gaat, anders dan je in eerste instantie zou kunnen denken, niet over klimaatverandering, althans niet primair. Nee, het is de democratie waar Van Iperen zich zorgen over maakt, omdat die tegenover de populisten almaar verder in het defensief raakt. Om duidelijk te maken wat er verkeerd gaat, komt ze met een opmerkelijk en wat gedateerd beeld: de marmottenrace uit de Wie-kent-kwis van Fred Oster uit de jaren zeventig. Die beestjes (eigenlijk cavia’s) moesten op weg naar een prijs voor de deelnemers door een soort doolhof met schotten lopen, waarbij de route tussen de schotten vrij dwingend was.
Op diezelfde manier bewegen wij ons als mensen nu ook langs voorgeschreven paden, waarbij de schotten zo staan dat we niet goed uitkomen. Dat ligt vooral aan het systeem (de schotten): denk daarbij aan multinationals die onder druk van de kwartaalcijfers aangezet worden tot onverantwoorde risico’s, aan offshoring naar lagelonenlanden en belastingontduiking, aan uitgeholde waarden (want alles wat de wet niet expliciet verbiedt, is toegestaan en verder hoef je er dan niet meer over na te denken) en aan migratie. Waarbij het populisme er bewust voor kiest om niet het systeem te veranderen, maar onze eigen cultuur te beschermen en migratie in te dammen, met de ‘gelukszoekers’ als zondebokken. Zo leven we als het ware tegelijk op twee verschillende planeten: eentje globaal, met een onbegrensde, op wereldschaal opererende economie, en eentje lokaal, met culturele begrenzing (‘eigen volk eerst’). Dat staat continu op spanning; geen wonder dat het vastloopt!
Alt-democratie
In de politieke praktijk betekent dit dat democratisch gekozen politici met ondemocratische plannen komen, waarbij ze allerlei instituties zoals rechtspraak en media saboteren en de duimschroeven aandraaien. Deze Alt-democratie wordt fors gesteund door andere Alt-groepen, zoals in de financiële hoek Alt-finance met private equity en hedgefondsen (en nu ook crypto!) en ook Alt-right en QAnon, dat we allemaal nog wel op ons netvlies hebben door de Capitoolbestorming op 6 januari 2021, met die opvallende sjamaan met zijn bontmuts met hoorns als boegbeeld.
democratiekantelpunt
Van Iperen wijst op het dilemma dat een liberale, seculiere staat zijn eigen bestaansvoorwaarden niet kan garanderen en dat burgers feitelijk eerst hun waarden moeten vaststellen om op basis daarvan de democratie adequaat te kunnen beschermen. Zo zijn niet de klimaatkantelpunten het eigenlijke probleem, maar het ‘democratiekantelpunt’, met als spannende vraag of, en hoe lang, we als dingen dreigen vast te lopen de lokroep van de totalitaire leider kunnen weerstaan.
zingevingscrisis
Daarbij speelt ook een zingevingscrisis, die we – zoals Van Iperen stelt – met een zonnegroet of een moestuin alleen niet opgelost krijgen. We hebben dus behoefte aan zowel een stevige individuele moraal als een verbindend collectief ethos, dat tot stand komt in onderwijs, zorg en civil society. En, constateert Van Iperen: we hebben door de systeemdwang niet te veel, maar eerder te weinig vrijheid en ruimte om onze medemenselijkheid aan de dag te kunnen leggen.
Kant-en-klare oplossingen biedt dit nieuwe essay niet, maar de denkrichting is zonder meer interessant en biedt stof tot (meer) nadenken. Met als kernvraag: hoe kunnen we bijdragen aan verandering en de beide planeten weer bij elkaar brengen? Aan het begin én einde citeert Van Iperen de beroemde regels van Dylan Thomas:
‘Do not go gentle into that good night,
Old age should burn and rave at close of day;
Rage, rage against the dying of the light.’
Over Rogier van der Wal
Rogier van der Wal is classicus, filosoof en bestuurskundige. Sinds 1 september 2022 is hij lector Ethisch werken bij Fontys Hogeschool in Eindhoven. Hij is daarnaast fellow bij de Thorbeckeleerstoel aan de Universiteit Leiden.
