De waarheidscrisis - ‘Urgent en bij vlagen verontrustend’

Wat is nog waar? Het is een donders actuele vraag in een tijdperk waarin digitalisering en sociale media onze levens beheersen of al grotendeels hebben overgenomen. Soortgelijke, al even ongemakkelijke vragen zijn: wat is nog echt? Welke informatie is nog betrouwbaar? Zitten we in een crisis als het de waarheid betreft?

Post-truth

Martine Prange, hoogleraar Filosofie van mens, cultuur en samenleving, schreef met De waarheidscrisis: Post-truth, kritiek en media een overdonderend boek. Het begrip post-truth werd in 2016 al uitgeroepen tot ‘woord van het jaar’ door het Oxford-woordenboek. Destijds werd het nog tamelijk onschuldig omschreven als ‘omstandigheden waarin objectieve feiten minder belangrijk zijn dan emoties in het tot stand komen van een publieke mening’.

Minder dan tien jaar later heeft post-truth een veel grimmiger betekenis. Momenteel wordt dagelijks niets minder dan een ‘bewuste oorlog tegen de waarheid gevoerd’. Nog niet met echte wapens, maar wel in woord en beeld, met een hoofdrol voor algoritmen en sociale media. Dit beperkt zich niet tot de politiek. De waarheid systematisch ondermijnen heeft namelijk een niet te onderschatten invloed op publieke organisaties en bedrijven, en daarmee op iedereen die bij of voor organisaties werkt. De voorbeelden spoelen dagelijks aan vanuit de overzijde van de Atlantische Oceaan.

Hoe zit dit even urgente als bij vlagen verontrustende boek in elkaar? Het bevat drie essays, waarin de drie begrippen uit de ondertitel diepgaand worden ontrafeld en geduid.

waarheidsspreker

Het eerste essay gaat over post-truth in relatie tot wie de waarheid spreekt. Centraal staat het Griekse woord parrhesia, dat staat voor het vrijuit spreken van de waarheid, iets wat moed vraagt. In dit essay wordt de ‘waarheidsspreker’ onderscheiden van ‘diegene die de waarheid claimt maar niet spreekt, ofwel de populist’. Prange pleit er dan ook voor om weer scherp verschil te maken tussen waarheid, kennis, feiten, meningen en onderbuikgevoel. Alleen al vanuit m’n eigen vakgebied – omgaan met risico’s – ga ik graag met haar mee.

filosofisch perspectief

In het tweede essay – ik vind het een pittige tekst – wordt het begrip waarheid tegen het licht gehouden vanuit een filosofisch perspectief: wat is waarheid? Het postmoderne relativisme komt langs, dat kort door de bocht kan worden omschreven als ‘alles is relatief’. Dus ook waarheid. 

Maar Prange legt uit dat postmoderne filosofen als Nietzsche en Foucault nogal eens verkeerd worden begrepen. Deze postmodernisten respecteren wel degelijk waarheid en bedoelen met hun relativisme slechts ‘dat er niet één vaststaande en onwankelbare waarheid bestaat’. Want ‘waarheid is pluralistisch, heeft een geschiedenis en een culturele context’. Deze meervoudigheid van waarheid vraagt dus om een continue dialoog over waarheid. In dit tweede deel worden prikkelende vragen over waarheid gesteld, zoals deze van Nietzsche: ‘Waarom heeft de mens eigenlijk zo’n behoefte aan de waarheid?’ Ik ben er nog niet uit.

Sociale media

Het derde essay behandelt de media. Opvallend is dat het louter de sociale media betreft. De manier waarop bijvoorbeeld de journalistiek functioneert in relatie tot waarheidsvinding blijft buiten beschouwing. Iets voor een volgend boek? In het laatste deel van dit boek wordt Big Other geïntroduceerd. Zie dit grote fenomeen als een eigentijdse variant op Big Brother uit de dystopische roman van George Orwell.

Big Other staat voor het inmiddels volledig gepersonaliseerde internet, het web waarin we inmiddels 24/7 verstrikt zijn geraakt via smartphones en tal van andere apparaten. En pas op: ‘Er lijkt sprake te zijn van vrijheid, blijheid, maar ondertussen zitten we gevangen in een onzichtbare gouden kooi, een groot observatorium waarin we haast naakt rondlopen. […] Ons gedrag, zowel online als offline, wordt voortdurend in kaart gebracht, geïnterpreteerd en vastgelegd in profielen, die vervolgens worden verhandeld.’

toezichtskapitalisme

Dit alles blijft voor ons onzichtbaar, met voor gewone mensen niet meer te doorgronden algoritmen. Harvard-hoogleraar Shoshana Zuboff muntte voor deze totalitaire, digitale gevangenis op wereldschaal de term ‘toezichtskapitalisme’. Hedendaags kapitalisme met de mens als product, dat door Big Tech uiterst succesvol wordt geëxploiteerd. Waarmee intussen de waarheid even succesvol wordt gemanipuleerd.

Dus, wat is nu nog waar? Kan de waarheid ons überhaupt nog wel bereiken? En willen we die soms ongemakkelijke waarheid nog wel horen, of hebben we liever een gemakkelijker onwaarheid? Zoals Prange onomwonden vaststelt: ‘Post-truth-politiek voert oorlog tegen de waarheid met de waarheid, tegen de democratie met de democratie en tegen de media met de media’. Zijn we hier wel tegen bestand, kunnen we hier nog wat aan doen?

microverzet

Om positief af te sluiten: het antwoord is ja. Naast de usual suspects, zoals regulering richting een transparant internet met inzicht in en zeggenschap over eigen profielen, kunnen we vandaag nog starten met daden van ‘microverzet’. Bijvoorbeeld een kwartier, een uur of misschien wel een hele dag offline gaan. Naar buiten gaan, onze zintuigen openzetten, zomaar een gesprekje met iemand voeren, weer fysiek gaan leven in plaats van digitaal geleefd worden. Misschien zijn dit wel de eerste stappen richting een herwaardering van de waarheid, waar ik naar op zoek ben.