De rol van het recht als er iets misgaat in de gezondheidszorg

1 Inleiding 17
1.1 Aanleiding voor dit onderzoek 17
1.2 Juridische context 22
1.2.1 Rechten van patiënten 22
1.2.2 Klachtrecht 24
1.2.3 Medisch tuchtrecht 24
1.2.4 Medisch aansprakelijkheidsrecht 25
1.3 Begrippenkader 26
1.3.1 ‘Open disclosure’ 26
1.3.2 Incident, complicatie, calamiteit? 26
1.3.3 Calamiteitenonderzoek 27
1.3.4 Zorgaanbieder en zorgverlener 27
1.4 Ervaringen van patiënten met openheid 28
1.5 Vraagstelling 31
1.6 Methode 33
1.6.1 Beschrijving van de rechtswetenschappelijke methode 33
1.6.2 Een multimethodische aanpak 34
1.6.3 Multidisciplinair samenwerken 34
1.7 Leeswijzer 35

Deel I Het OPEN leernetwerk 37

2 Actieonderzoek met Nederlandse ziekenhuizen naar de omgang met klachten en medische incidenten 39
2.1 Inleiding 39
2.2 Project OPEN 40
2.2.1 De start van Project OPEN 40
2.2.2 De onderzoeksgroep 41
2.2.3 Context 42
2.2.4 Het OPEN leernetwerk in het (heel) kort 44
2.3 Vier inzichten over openheid 45
2.3.1 Inzicht 1: Openheid moet je organiseren 45
2.3.2 Inzicht 2: Procedures zijn ‘verkokerd’ 46
2.3.3 Inzicht 3: Calamiteitenrapportages delen vereist zorgvuldigheid 46
2.3.4 Inzicht 4: de zorgverlener heeft hulp nodig om open te zijn 48
2.4 Reflectie 50
2.5 Tot slot 53

3 Een nadere beschouwing van het OPEN leernetwerk als actieonderzoek 55
3.1 Inleiding 55
3.2 Wat is actieonderzoek? 57
3.2.1 Actie 57
3.2.2 Participatie 58
3.2.3 Onderzoek 60
3.3 Wat is de achtergrond van actieonderzoek? 61
3.3.1 De familie van actieonderzoek 61
3.3.2 De hermeneutiek 64
3.3.3 Pragmatisch actieonderzoek 65
3.3.4 Kritisch actieonderzoek 67
3.4 Het OPEN leernetwerk 69
3.4.1 Het OPEN leernetwerk in het (heel) kort 69
3.4.2 Kwaliteit van de relaties in het OPEN leernetwerk 70
3.4.2.1 Samenstelling van het OPEN leernetwerk 70
3.4.2.2 De participatie van de ziekenhuizen 71
3.4.2.3 De rol van de actieonderzoeker(s) 74
3.4.3 Praktische uitkomsten 78
3.5 Reflectie 81
3.6 Tot slot 84

Deel II De impact van het medisch tuchtrecht op artsen 85

4 How do doctors in the Netherlands perceive the impact of disciplinary procedures and disclosure of disciplinary measures on their professional practice, health, and career opportunities?
A questionnaire among medical doctors who received a disciplinary measure 87
Berber Laarman, Renée Bouwman, Anke de Veer, Michelle Hendriks & Roland Friele
4.1 Introduction 89
4.2 Aim and research questions 92
4.3 Methods 92
4.3.1 Study population and data collection 92
4.3.2 Questionnaire 93
4.3.3 Patient and public involvement 94
4.3.4 Analyses 94
4.3.5 Calculating composite scores of outcome variables 94
4.3.6 Comparison groups of doctors 95
4.3.7 Ethical considerations 95
4.4 Results 95
4.4.1 General characteristics of the study population and complaints process 95
4.4.2 Experiences with the disciplinary procedure 96
4.4.3 Health of disciplined doctors 97
4.4.4 Impact on professional practice 97
4.4.5 Consequences for business/finances and career opportunities 99
4.5 Discussion 100
4.6 Limitations 103

5 Is the perceived impact of disciplinary procedures on medical doctors’ professional practice associated with working in an open culture and feeling supported?
A questionnaire among medical doctors in the Netherlands who have been disciplined 105
Berber Laarman, Renée Bouwman, Anke de Veer & Roland Friele
5.1 Introduction 107
5.2 Aim and research questions 112
5.3 Methods 112
5.3.1 Study population and data collection 112
5.3.1 Questionnaire 113
5.5.3 Study population 114
5.3.4 Statistical analyses 115
5.3.5 Patient and public involvement 115
5.3.6 Ethical considerations 115
5.4 Results 115
5.4.1 General characteristics of the study population and complaint process 115
5.4.2 Open culture 116
5.4.3 Experienced support during the disciplinary procedure 117
5.4.4 Perceived changes to professional practice due to the disciplinary procedure 117
5.5 Discussion 119
5.6 Limitations 122

Deel III Openheid en de afwikkeling van klachten en claims onder de Wet Kwaliteit, Klachten en Geschillen Zorg (Wkkgz) 125

6 Innovating Compensation for Medical Liability in the Netherlands 127
Berber Laarman & Arno Akkermans
6.1 The Dutch Landscape of Medical Liability 127
6.1.1 The Legal Relationship Between Healthcare Professional and the Patient 127
6.1.2 The Relationship Between Healthcare Professional, Healthcare Provider and the Liability Insurance Company 130
6.1.3 Open Disclosure and Apologies 131
6.1.4 The Current Debate on Compensation of Damage Caused by Healthcare 133
6.1.4.1 What Makes Medical Liability More Difficult? 133
6.1.4.2 It’s Not (Only) About the Money 136
6.1.4.3 Patients’ Needs, the ‘Second Victim’, and the Importance of ‘Just Culture’ 137
6.2 Efforts for Reform 140
6.2.1 The Healthcare Quality, Complaints and Disputes Act (Wkkgz) 140
6.2.1.1 Healthcare Complaints Law as a Non-Adversarial Alternative to Liability Law 140
6.2.1.2 An Independent Complaints Officer or ‘Patient Contact Person’ 143
6.2.1.3 Short Timeframe for Handling Claims and Complaints 144
6.2.1.4 Independent Healthcare Disputes Tribunal 144
6.2.2 Efforts from the Bottom-Up 147
6.2.2.1 Code of Conduct on Medical Incidents (GOMA) 147
6.2.2.2 The OPEN Learning Network of Hospitals 148
6.3 Conclusion 149

7 De professionele standaard: wat is een open en eerlijke reactie na een medisch incident? 151
7.1 Inleiding 151
7.2 Begrippenkader 151
7.3 Achtergrond en doel van de Wkkgz 152
7.4 De professionele standaard – het wat, wie en wanneer van openheid 154
7.4.1 Openheid is een proces 155
7.4.2 De zorgverlener toont medeleven en biedt indien gepast excuses aan 156
7.4.3 De zorgverlener geeft uitleg over de te volgen procedures en verwijst naar een persoon die daarin kan begeleiden 157
7.4.4 Er wordt naar voortschrijdend inzicht openheid gegeven 159
7.4.5 Inachtneming van specifieke behoeften 159
7.5 Tot slot 160

8 De afwikkeling van medische schade onder de Wkkgz
De beloften van het klachtrecht voor patiënten, de eerste stappen naar verwezenlijking door de ziekenhuizen en de eerste verrichtingen van de Wkkgz-geschilleninstanties 163
Berber Laarman & Arno Akkermans
8.1 Inleiding 163
8.2 Remedies in de gezondheidszorg 165
8.3 De verplichting tot claimbeoordeling door de zorgaanbieder 166
8.4 De eigen aard van het klachtrecht 168
8.5 Behoeften van patiënten 170
8.6 De noodzaak van een proactieve triage 171
8.7 Van ‘klachtenfunctionaris’ naar ‘patiëntencontactpersoon’ 174
8.8 Motieven voor claimbeoordeling door de zorgaanbieder 175
8.9 Hoe claimbeoordeling door de zorgaanbieder te realiseren 180
8.10 Het klachtrecht als procedureel kader: actieve waarheidsvinding door de zorgaanbieder 182
8.11 Schikkingen, coulancebetalingen, de ‘procesflow’ van MediRisk en de noodzaak van informed consent aan de zijde van de patiënt 184
8.12 Hoe de praktijk invulling geeft aan de zeswekentermijn 191
8.13 Buitengerechtelijke kosten in het Wkkgz-traject 193
8.14 Stand van zaken Wkkgz-geschilleninstanties 199
8.15 Wetsvoorstel wijziging Wet BIG: het gevaar van gemiste kansen 205
8.16 Tot slot 206

9 De informatieplicht van een zorgaanbieder bij de afwikkeling van medische schade 209
9.1 Inleiding 209
9.2 Nieuwe ontwikkelingen in de afhandeling van medische schade 210
9.3 De vaststellingsovereenkomst bij medische schade 211
9.3.1 Totstandkoming van een vaststellingsovereenkomst 211
9.3.2 Niet-totstandkoming van een vaststellingsovereenkomst 212
9.3.3 Vernietiging van een vaststellingsovereenkomst ex artikel 7:904 BW 214
9.3.4 Wilsgebreken bij de totstandkoming van een vaststellingsovereenkomst 214
9.4 Probleem 1: schikkingsonderhandelingen met een onvertegenwoordigde patiënt 216
9.5 Probleem 2: bindend advies in de geschillenfase 217
9.5.1 Komt een patiënt bij de geschilleninstantie... 217
9.5.2 Beschikbare informatie over de geschilleninstanties in kaart gebracht 218
9.5.3 Een voorbeeld van de Geschillencommissie Ziekenhuizen 224
9.6 De informatieplicht bij de afhandeling van medische schade 224
9.7 Praktische handvatten ter invulling van de informatieplicht 226
9.7.1 Goed communiceren is moeilijk 226
9.7.2 Interventies die informed consent bevorderen 228
9.7.3 Wanneer heeft een zorgverlener aan diens informatieplicht voldaan? 229
9.8 Hoe nu verder? 230
9.8.1 Deskundige bijstand 230
9.8.2 Niet-bindend advies 231
9.8.3 Voorlichting over de geschillenfase 232
9.9 Tot slot 232

10 Just culture en herstelrecht in de afwikkeling van medische schade 233
10.1 Inleiding 233
10.2 Praktische opmerkingen vooraf 235
10.3 Blame-cultuur 236
10.4 The second victim (and the third, and the fourth ...) 238
10.5 Van ‘no blame’ naar een ‘just culture’ 239
10.6 Ongewenste gevolgen van juridische procedures 241
10.6.1 De positie van de zorgverlener 242
10.6.2 De positie van patiënten 245
10.7 The Comprehensive Law Movement 247
10.8 Herstelrecht 251
10.8.1 Herstelrecht en just culture 251
10.8.2 Een herstelgerichte aanpak is inclusief 253
10.8.3 Een herstelgerichte aanpak is participatief 254
10.9 Ervaringen met herstelrecht 254
10.9.1 Herstelrecht in het Nederlandse strafprocesrecht 254
10.9.2 Onderzoek naar het effect van herstelrecht 256
10.10 De betekenis van herstelrecht voor de afwikkeling van (medische) schade 258
10.10.1 Herstelrecht als nieuw perspectief op de afwikkeling van schade 258
10.10.2 De Wkkgz als een kader voor herstelrecht 258
10.10.3 Een behandelplan letselschade 259
10.10.4 Zelfregelende ziekenhuizen 261
10.10.5 Herstelgericht schade afwikkelen en herstelgerichte dienstverlening 262
10.10.6 Het belang van excuses 263
10.11 Enkele kanttekeningen 264
10.11.1 Vrijwilligheid 265
10.11.2 Het risico van willekeur 266
10.11.3 Complexe zaken 267
10.11.4 Herstelgerichte professionals 268
10.12 Tot slot 269

11 Discussie en conclusies 271
11.1 Inleiding 271
11.2 Leeswijzer 271
11.3 Methoden 272
11.4 De hoofdbevindingen 272
11.4.1 Deelvraag 1: Wat moeten ziekenhuizen organiseren voor het bevorderen van een open reactie nadat er iets misgaat in de behandeling van een patiënt? 272
11.4.1.1 Openheid vergt beleid 272
11.4.1.2 Beleid omtrent openheid is verkokerd 273
11.4.1.3 Ziekenhuizen die openheid nastreven moeten verkokering voorkomen 274
11.4.1.4 Zorgverleners hebben hulp nodig om open te zijn 275
11.4.1.5 Tussenconclusie 275
11.4.2 Deelvraag 2: Wat is de impact van het tuchtrecht op het functioneren van artsen in persoonlijke, professionele en zakelijke zin en hoe verhoudt die impact zich tot een open werkomgeving en steun? 276
11.4.2.1 Het meemaken van een tuchtrechtprocedure heeft een negatieve impact 276
11.4.2.2 Openheid en steun van collega’s verminderen de negatieve impact van een tuchtprocedure niet (genoeg) 277
11.4.2.3 Tussenconclusie 277
11.4.3 Deelvraag 3: Op welke manier wordt in de Wkkgz getracht een goed antwoord te geven op de problemen die worden ervaren bij de afwikkeling van medische schade? 278
11.4.3.1 Aanleiding voor de invoering van de Wkkgz 278
11.4.3.2 Openheid is een proces met meerdere gesprekken 279
11.4.3.2 De samenloop van klacht en claim zou moeten inhouden dat claims worden afgewikkeld conform de principes van het klachtrecht 279
11.4.3.3 Bij informele wijzen van schade afwikkelen hoort een informatieplicht 280
11.4.3.4 Herstelrecht biedt aanknopingspunten voor schade afwikkelen conform Wkkgz 282
11.4.3.5 Tussenconclusie 282
11.5 Reflectie 283
11.5.1 Open disclosure en het aanbieden van excuses 284
11.5.2 Verkokering kan bijdragen aan het ervaren van epistemic injustice 286
11.5.3 De evaluatie van de Wkkgz 288
11.5.4 Een uitweg voor het medisch tuchtrecht? 289
11.5.5 Verkokering in breder maatschappelijk perspectief 292
11.6 Methodologische reflectie 294
11.6.1 Reflectie op het rechtswetenschappelijke onderzoek 294
11.6.2 Voortschrijdend (methodologisch) inzicht 296
11.6.3 De meerwaarde van multidisciplinair werken in teamverband 298
11.6.4 Taakverdeling bij multidisciplinair werken 299
11.6.5 Reflectie op het kwantitatieve onderzoek naar het medisch tuchtrecht 300
11.6.6 Actieonderzoek kan bijdragen aan het oplossen van de problemen van echte mensen 301
11.6.7 Reflectie op het actieonderzoek in het OPEN leernetwerk 303
11.6.8 De combinatie van actieonderzoek en een promotietraject 304
11.7 Conclusie: Wat is de rol van het recht als er iets misgaat in de gezondheidszorg? 306

English Summary 309

Literatuur 311
Rechtspraak 345
Bijlage 1: Kennisdocument: Het delen van calamiteitenrapportages met patiënten en hun naasten 349
Bijlage 2: Kennisdocument: De afhandeling van verzoeken tot schadevergoeding 353
Bijlage 3: Infographic: In vier stappen naar een adequate reactie na een medisch incident 357
Bijlage 4: Volledige lijst publicaties 359
Bijlage 5: Volledige lijst presentaties 365
Bijlage 6: Volledige lijst OPEN netwerkbijeenkomsten 367
Bijlage 7: Onderzoeksplan ziekenhuisbezoeken 369

1. Onderzoeksdoel 369
2. Onderzoeksmethoden 369
3 Onderzoeksthema’s 370

Dankwoord 373
Inhoud 15