Uit de boeken - Digitalisering: kansrijk en verontrustend

Er zijn veel slimme digitale technologieën en toepassingen. Wegdenken en wegdoen is onmogelijk. Ze bieden kansen, maken ons leven makkelijker, maken tijd vrij en brengen voorspoed. ‘Smart' is daarin het nieuwe verbindende toverwoord. Het enigszins plezierig en goed doorkomen van de coronacrisis was moeilijk voor te stellen zonder thuiswerken met videobellen en beschikbaarheid van documenten en informatiesystemen. Thuisbezorgdiensten voor zowel dagelijkse boodschappen als ook andere artikelen via online platformen lieten het gewone leven behoorlijk soepel doorlopen. De beschikbaarheid van goede Covid-19 beschermers, en dat binnen een jaar, was zonder internationale digitale netwerken en kennisdeling nauwelijks denkbaar.

Daarom heb ik voor de klassieke SWOT-analyse opzet gekozen: de sterktes en zwaktes van digitalisering, de kansen en bedreigingen. Dit doet recht aan én de positieve kant én aan de keerzijde van dit fenomeen.

Sterktes
In de categorie ‘sterktes van digitalisering' vind je onder andere de volgende zaken: gemak, tijds- en geldbesparing (vergelijkingssites), samenwerkingsverbanden en netwerken, kennisdeling, verbinden (door bijvoorbeeld Facebook en LinkedIn), innovatiekracht en de ontwikkeling van nieuw werk, en nieuwe organisatiestructuren en werkwijzen. Internet en de rekenkracht van steeds kleinere apparaten, bracht mogelijkheden die daarvoor nauwelijks denkbaar waren. Complete industrieën hebben zich hervormd of zijn ontstaan. En dat in veertig jaar. Een breed overzicht van allerhande technieken in lekentaal kun je vinden in Wie niet tech is, is gezien door Martijn Vet. Een snelle update van de stand van zaken over kunstmatige intelligentie (AI), blockchain, internet of things, virtual/augmented reality, big data en robotisering.

De concretisering van deze technieken naar bruikbare bedrijfstoepassingen blijkt lastiger. Digitale transformaties laten lang op zich wachten of mislukken. Hoop is er te putten uit boeken als Succes met big data van Wiebe en Bert van der Zee. Dit boek bevat een gedetailleerde uitleg van alle processen om (big) data te gebruiken en daaruit nieuwe inzichten te verwerven. Nog praktischer is S.L.I.M. managen van AI in de praktijk. De drie auteurs, werkzaam bij KIN Center for Digital Innovation, doen wetenschappelijk onderzoek en begeleiden implementaties in de praktijk. De voorbeelden zijn herkenbare werkprocessen en uitgevoerd bij een diverse groep Nederlandse bedrijven. S.L.I.M. heeft betrekking op Socio-technische veranderprocessen, Lokaal inzicht, Interdisciplinaire kennis en Moreel bewustzijn.

Zwaktes
De digitale revolutie, de opkomst van de eerste computersystemen in de jaren '60, de PC in de jaren '80, internet, en daarna mobiele telefonie, sociale media en digitale platformen, verliep duizelingwekkend snel. Er is nauwelijks stil gestaan bij eventuele consequenties. Veel innovatie kende maar een doel: disruptie. ‘Move fast and break things' was in de begindagen van Facebook en andere Silicon Valley startups het mantra. Dat het breken van de democratie tot de mogelijkheden kon behoren, hadden de jonge Mark Zuckerberg en zijn aandeelhouders niet in het vizier. De invloed van sociale media op de Arabische Lente werd als een positief, want prodemocratisch, effect gezien.

Andere zwakten zijn verslavingsvormen, dreigende arbeidsongelijkheid, digitale ongeletterdheid, machtsconcentraties bij een digitale (en inmiddels ook financiële) elite en toename energiegebruik door apparaten, servers en in toenemende mate blockchains.

Er ontwikkelde zich rond San Francisco een nieuwe elite van bedrijven en rijken. We noemen ze Big Tech en ze representeren meer dan alleen biljarden dollars aan waarde. Hun invloed op ons leven, via hardware en software en andere diensten als streaming video, slimme speakers en andere apparaten is enorm. Hoe ontwrichtend ze precies functioneren, is beperkt bekend. Soms zien we een glimp in het nieuws of een specifieke analyse. Overgewaaid uit Silicon Valley kwam een deeleconomie met zwakke ‘arbeidvoorwaarden'.

Silicon Valley watcher Rana Foroohar gaat daar in Big Tech - Hoe we onze privacy, vrije markt en democratie in de uitverkoop doen uitgebreid op in. Het boek geeft een inzicht in de wereldvisie van oprichters, aandeelhouders en medewerkers. Een wereldvisie die via hun bedrijfsmodellen en producten inmiddels aan ons worden opgedrongen als ‘take it or leave it'.

E-mail geeft ons vanaf de jaren ‘80 de mogelijkheid brievenpost te vervangen door digitale berichten. Een ogenschijnlijke vooruitgang, er zijn immers geen wachttijden en portokosten. Met Bevrijd! publiceert Cal Newport zijn onderzoek over de ontwrichtende invloed van e-mail op onze werktijd en ook onze privétijd. E-mail (en inmiddels ook chatberichten) zorgen voor een continue verstoring van aandacht. Ondanks alle digitale hulpmiddelen is onze arbeidsproductiviteit eerder af- dan toegenomen. Wat best wel verontrustend is. De analyse (we zijn gaan werken als zijn we een bijennest waarbij we alles willen kunnen volgen) en oplossingsrichting (stop met e-mail) kan wel eens een nieuwe tegenbeweging inluiden.

Kansen
Het gebruik van digitale technologieën is voor veel mensen en bedrijven een enorme kans. Nieuw werk. Van Nikkie Tutorial - beauty vlogger - en Youtube-zangeres Davina Michelle op het podium van het Eurovisie Songfestival. Nieuwe combinaties van kunstmatige intelligentie en big data bieden een scala aan analysemogelijkheden. Ze vertalen zich in het ‘smart' maken van steden, een prettiger kijkervaring en meer vrije tijd (of werktijd) omdat de auto zichzelf rijdt. Van Amazon tot Zalando, elk platform biedt grote kansen, ook voor kleine ondernemers. Zelf een platform bedenken en opzetten is onderwerp van één van de vele nieuwe businessmodellen in Business Model Shifts van Patrick van der Pijl. Nederlanders stonden aan de wieg van internationale voorbeelden als Marktplaats, Booking.com, TakeAway.com (Thuisbezorgd) en Adyen (betaalplatform).

De meest recente ins & outs van dit model vind je in Platformrevolutie van Martijn Arets. Platformen ondersteunen de deeleconomie, of helpen via bijvoorbeeld Snappcar vraag en aanbod in een specifieke sector bij elkaar te brengen. Dagelijks gebruikt iedereen voor werk of privé één of meerdere platformen. Een zeer breed en leesbaar opgezet boek. Ook geschikt om vanuit je organisatie ideeën te krijgen diensten zelf in de vorm van een platform in te richten.

Blockchain is onder de technische innovaties één van de meest recente. Aan blockchain initiatieven wordt hard gewerkt. De crypto-currencies zijn de meest zichtbare vorm van de ontwikkeling om slimme contracten te maken die ook meer privacy en gemak kunnen bieden.

Hard- en software zal nog decennia kansen bieden. Kunstmatige intelligentie (AI) is niet het jongste kind in de klas. Er wordt al ruim een halve eeuw aan gewerkt. De rekenkracht is toegenomen, bruikbare data om algoritmes te trainen en snelle hardware (tot aan kwantumcomputing aan toe) helpen dit proces enorm. Remy Gieling schetst in Ontdek de groeikansen van AI aan de hand van casuïstiek als Picnic en Salesforce een zeer praktisch beeld van het huidige AI-landschap.

Bedreigingen
Door de ‘slimme' hack van Cambridge Analytica tijdens de Amerikaanse verkiezingen van 2016 is zelfs de democratie in gevaar geweest. Ransomware is weer een specifieke bedreiging voor bedrijven en instellingen. Cybercriminaliteit als verdienmodel. Piraterij anno 2021. Huub Modderkolk laat in Het is oorlog maar niemand die het ziet overtuigend zien welke cyberoorlog er al wordt gevoerd terwijl ik dit schrijf en u het leest.

We worden ons er meer bewust van dat uren per dag naar een scherm staren niet bevorderlijk is voor werk en gezondheid. Of dat berichten op sociale media niet altijd echt of betrouwbaar zijn. Het gebruik van deep fake technologieën waarbij het erg moeilijk is om te zien of een foto of video authentiek is, doet ons vertrouwen in het nieuws en journalisten afnemen. Een aantal van ons ziet aankomen dat slimme algoritmes en gebruik van big data kan leiden tot het veranderen en verdwijnen van ons werk. Er zijn de afgelopen jaren diverse onderzoeken op dit gebied verschenen. Ondanks de sombere titel De opmars van robots. Hoe technologie veel banen zal doen verdwijnen is dit meesterwerk van Martin Ford uit 2015 geen negatief boek. Hij legt wel de kern van het probleem bloot: geavanceerde technologie gaat heel veel banen laten verdwijnen. En niet alleen die van mensen aan de onderkant van de maatschappij. AI wordt al veel toegepast in ziekenhuisapparatuur en ondersteunt specialisten. Onderwijs kan anders worden door het slim inzetten van MOOC's. Mits werk en inkomen (via een basisinkomen) goed herverdeeld wordt, is de boodschap van Ford, krijgen we meer vrije tijd.

Een andere categorie bedreigingen is de herverdeling van macht en eigenaarschap in het digitale domein. Technische kennis van AI en de combinatie met data ligt de komende jaren bij twee partijen: een aantal grote Amerikaanse big tech bedrijven en Chinese bedrijven die worden gecontroleerd (en gefinancierd) door de Chinese overheid. Welke allianties daar gevormd kunnen worden, beschrijft Amy Webb in het lezenswaardige The Big Nine. Europese bedrijven en overheden kijken vanaf de zijlijn mee. En wie doet op dit moment wat met al die data die gegenereerd wordt? Ze verdwijnt in ieder geval naar cloud servers onder controle van een beperkte groep grote bedrijven.

Voeg aan deze verzamelwoede nog het gebruik van gezichtsherkenningssoftware toe. Deze techniek wordt, ook in Nederland, meer en meer toegepast. Harvard professor Shoshana Zuboff spreekt in haar baanbrekende The Age of Surveillance Capitalism over toezichtkapitalisme als de grootste bedreiging voor ons vrije burgers. Een combinatie van diverse databronnen kan een ‘beeld' van ons en ons gedrag vormen. Een voorbeeld: Google's Nest thermometer heeft een ingebouwde bewegingssensor. Een handige feature omdat de temperatuur aan en uit kan als iemand in de ruimte beweegt. Google beschikt dus ook data wanneer iemand in ons huishouden thuis is, en vertrekt. En kan daarmee patronen opbouwen.

Smart verbindt
Na de ‘e', de ‘i', en de ‘m' van mobiel is het nu tijd voor de ‘s' van smart. Een tijdperk waarin onderzoekers en bedrijven druk bezig zijn om bestaande technologieën te kapitaliseren. Dus direct in te zetten in allerlei samenlevingsvormen, zoals steden. Of direct bruikbaar te maken voor individuele burgers. Van smart homes tot smart cities naar smart humans. Robotisering en het gebruik van AI biedt ook kansen. Ze komen samen in de inrichting van ons leven (homo digitalis) en combinaties in ons werk. In Smart Humanity onder redactie van Sandra de Waart en Wouter Bronsgeest beschrijven tientallen onderzoekers en ervaringsdeskundigen welke grote stappen we in ons leven en werk kunnen zetten. En ze raken ook de keerzijden zoals ethiek en privacy.

Kathalijne Buitenweg was tot voor kort Kamerlid namens Groenlinks. Ze had digitalisering in haar portefeuille. Ze waarschuwt in Datamacht en tegenkracht voor de ongebreidelde groei van het gebruik van data door de overheid en bedrijven. Deze tegenkracht moet nog goed georganiseerd worden. Voor je het weet ben je een fraudeur, want een AI-programmeur heeft een algoritme geschreven waar jij binnen valt. Burgers en overheden moeten inzicht hebben in al deze algoritmes en waar onze data voor wordt gebruikt.

Tot slot: investeren in kennis over transformatie. Toen ik dit artikel begon, lagen De wereld is rond van Jo Caudron en Uit het transformatiemoeras van Menno Lanting naast elkaar. Beide auteurs duiden al jarenlang de digitale mogelijkheden van bedrijven. Het levert, zoals de titels al doen vermoeden, een optimistisch versus een gematigd positief beeld op. Caudron beschrijft een metastorm, een perfecte storm waarin we de tot 2030 onze manier van wonen, werken en mobiliteit drastisch zien veranderen. Lanting is sceptisch over de transformatiekracht van bedrijven. Er is vaak een begin, om werkprocessen te automatiseren, maar niet om radicaal andere bedrijfsmodellen te onderzoeken en uit te voeren.

Al in 1515 onderkende Nicoli Macchiavelli in De heerser het volgende: ‘Niets is lastiger om aan te pakken, hachelijker om de leiding over te nemen, of minder zeker van succes, dan het invoeren van nieuwe dingen.' Dit is het leidmotief van Uit het transformatiemoeras. Een nieuwe werkelijkheid, leven, werk én toekomst leren begrijpen en accepteren is bedreigend. Het vereist ook leiderschap die digitalisering en haar kansen en bedreigingen op waarde weet te schatten.