Tegenwoordig is communicatie een kerncompetentie geworden, niet alleen voor communicatieprofessionals, maar juist ook voor bestuurders, CEO’s, managers en adviseurs die te maken hebben met lastige situaties. We leven in een kanteltijd: bekende zekerheden brokkelen af, maatschappelijke verhoudingen kantelen en de samenleving stelt zich steeds kritischer op.
Polarisatie
In deze context neemt polarisatie zichtbaar toe - in de politiek, in de media en zelfs in onze dagelijkse omgang met elkaar. Het publieke debat lijkt steeds vaker vast te lopen in scherpe zwart-wittegenstellingen en een toename in het wij-zijdenken.
Polarisatie is niet alleen een maatschappelijk probleem, maar ook een bedreiging voor de bestuurbaarheid van het land. Sterker nog: polarisatie belemmert samenwerking en remt de productiviteit.
Van debat naar dialoog van Paul Stamsnijder draait nu juist om het doorbreken van die verdeeldheid en laat zien dat echte vooruitgang niet begint met overtuigen (normeren), maar met luisteren, onderzoeken, begrijpen en verbinden (waarderen). Kortom, waarderend communiceren vormt de rode draad. Het boek is een noodzakelijke gids die je steeds opnieuw kunt raadplegen wanneer conflicten oplaaien en/of polarisatie dreigt.
Waarderend communiceren
Waarderend communiceren in polariserende tijden houdt in dat we onze aandacht verleggen van oordelen, corrigeren en overtuigen naar het stellen van open vragen, het maken van echt contact en het behouden van een nieuwsgierige houding.
Waarderend communiceren begint niet bij de ander maar juist bij onszelf: bij de bewuste keuze om verschillen niet als een bedreiging te zien, maar als een bron van verrijking. Het is de zoektocht naar wat ons verbindt - naar het gezamenlijke doel, het derde perspectief. Tegelijk vraagt waarderend communiceren om twijfelmoed, om zelfreflectie en voortdurende oefening.
Waarderend communiceren is een proces van verschillende opeenvolgende stappen. Elke stap vraagt om een andere manier van kijken, luisteren en reageren, met name het stellen van trage, onderzoekende vragen.
Vijf stappen
Samen vormen een vijftal opeenvolgende stappen de basis voor gesprekken die niet blijven hangen in tegenstellingen, maar juist ruimte creëren voor begrip, vertrouwen en blijvende samenwerking.
- Stap 1: Verwonderen – stilstaan bij wat er gebeurt, zodat je de situatie en de verwachtingen van alle betrokkenen kunt doorgronden.
- Stap 2: Verwoorden – het gezamenlijke, derde perspectief expliciet maken.
- Stap 3: Kiezen voor debat of dialoog – welke gespreksvorm het meest passend is.
- Stap 4: Voortgang stimuleren – doorpakken, opvolgen en zorgen dat gemaakte afspraken daadwerkelijk worden uitgevoerd.
- Stap 5: Versterken – bouwen aan duurzame verbinding en blijvende samenwerking.
Voor degenen die een gesprek krachtiger wil vormgeven, biedt Stamsnijder een handige checklist voor waarderend communiceren in de praktijk. Verbindende leiders zoals Barack Obama, Angela Merkel en burgemeester Eberhard van der Laan zijn kampioenen in waarderend communiceren.
Zekerweters en zoekers
Waar vroeger de scheidslijnen liepen tussen links en rechts, markt en overheid of socialisme en liberalisme, tekent zich nu een duidelijker tegenstelling af tussen wat de auteur ‘zekerweters’ en ‘zoekers’ noemt. De ‘zekerweters’ - de populisten - klampen zich vast aan absolute waarheden, graven zich in in hun eigen gelijk en laten weinig ruimte voor nuance of twijfel. Zij gedijen in een klimaat van scherpe tegenstellingen, duidelijke oneliners en simplificaties die schijnbaar houvast bieden.
De communicatieve kracht van populisten schuilt in hun vermogen om complexe vraagstukken te reduceren tot eenvoudige tegenstellingen. De vicieuze cirkel is vaak het domein van deze ‘zekerweters’. Zij redeneren vanuit hun waarheid, zonder nog open te staan voor de werkelijkheid van de ander.
Maar de oplossing ligt niet daar, maar juist in het versterken van het midden, waar dialoog, verbeeldingskracht en samenwerking centraal staan. Voor de ‘zoekers’ ligt de opgave veel zwaarder. De virtuoze cirkel is het domein van deze ‘zoekers’ en kent precies een tegenovergestelde dynamiek.
Hier gaat het niet om de vraag wie er gelijk heeft, maar om de gedeelde waarden die richting geven aan het gesprek. De ‘zoekers’ moeten het ongemak verdragen van vertragen, luisteren, vragen stellen en actief zoeken naar verbinding. Maar juist die houding van nieuwsgierige verkenning vormt de sleutel tot depolarisatie en duurzame samenwerking.
Stamsnijder richt zich met Van debat naar dialoog dan ook op de ‘zoekers’, degenen die geloven in het belang van voortschrijdend inzicht en het bouwen van gedeeld begrip. Modern leiderschap vraagt om compassie: echt kunnen luisteren, de moed hebben om lastige gesprekken aan te gaan en verschillen niet uit de weg te gaan. Werkelijke verbinding ontstaat pas wanneer uiteenlopende perspectieven elkaar echt ontmoeten.
Evenwicht debat en dialoog
Door de eeuwen heen hebben debat en dialoog elkaar afgewisseld als dominante vormen van publieke communicatie. Het debat is steeds meer het domein van de ‘zekerweters’ geworden: een spel van het afbakenen van standpunten en het najagen van de zekerheid van een onomstotelijke waarheid. Het is een competitief proces waarin meningen tegenover elkaar worden gezet en complexe problemen worden vereenvoudigd om tot heldere besluiten te komen.
In een debat draait het om winnen, overtuigen en het bevestigen van grenzen. Dialoog is het natuurlijke domein van de ‘zoekers’, die gezamenlijk wijsheid nastreven door de werkelijkheid in haar complexiteit te verkennen. Met name waarderend communiceren helpt door te focussen op kwaliteiten en positieve intenties, waardoor er ruimte voor begrip ontstaat. Het is daarbij de kunst het wankele evenwicht tussen debat en dialoog te bewaren.
casus
Stamsnijder beschrijft een interessante casus betreffende forse kritiek op de dienstregelingswijzigingen van de Nederlandse Spoorwegen (NS): hoe een subtiele kanteling van debat naar dialoog het vertrouwen versterkte en leidde tot een krachtiger, geloofwaardiger positie van de NS. De dialoogaanpak was als volgt: via reizigerspanels en open gesprekken met medewerkers en lokale gemeenschappen werd niet alleen echt geluisterd, maar werden plannen vervolgens ook daadwerkelijk aangepast.
Het gesprek startte normstellend, omdat het vanuit een debat werd gevoerd, maar kantelde in een waarderende dialoog. Volgens de auteur was het de kunst om eerst het debat en daarna de dialoog in te zetten, zodat zowel duidelijkheid over normen als begrip voor verschillende perspectieven ontstond. Hoe te kantelen van debat naar dialoog komt uitgebreid ter sprake in het boek. Andere interessante voorbeelden van deze dubbele benadering en kanteling in de praktijk zijn de aanpak van de toeslagenaffaire en de nasleep van de coronamaatregelen, waar enerzijds normatieve kaders en verantwoordelijkheden centraal stonden en anderzijds de dialoog met betrokken burgers en professionals essentieel was om vertrouwen en samenwerking te herstellen.
Tot slot, Stamsnijders Van debat naar dialoog is rijk aan inspirerende voorbeelden uit de politiek, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Het biedt niet alleen helder houvast, maar ook krachtige checklists, verrassende oefeningen en praktische kanteltips om waarderend communiceren echt in de praktijk te brengen - waarbij feedback en feedforward een cruciale rol spelen. Dit boek is een energiek en richtinggevend kompas in tijden van polarisatie, voor iedereen die vol overtuiging kiest voor verbindend leiderschap. Een must-read voor bestuurders, managers, beleidsmakers, ondernemers, adviseurs en communicatieprofessionals.
Over Louis Thörig
Louis Thörig is verbonden als master- en bachelorthesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was tot 1 augustus 2011 werkzaam als global communications manager op het hoofdkantoor van IOI-Loders Croklaan (www.croklaan.com) in Wormerveer. Hij heeft zijn MBA behaald bij Business School Nederland, de Action Learning MBA.