Zo houden politiek, journalistiek en publiek elkaar in een ijzeren wurggreep. Politiek en journalistiek verkiezen intrige boven analyse, dogma boven nuance, de mening boven feiten en controverse boven debat, uit angst de aandacht van het verwende publiek kwijt te raken. Media zijn van aanbodgestuurd, vraaggestuurd geworden. Ze komen met frames: schijnbaar simpele oplossingen voor in werkelijkheid veel complexere problemen. Ieder probleem wordt gereduceerd tot iets wat op een wandtegeltje past. Zo kan de opmars van een feitenvrije samenleving ongewenste gevolgen hebben voor de journalistiek en de publieke opinievorming. Nepberichten kapen de publieke opinie. Maar: ‘Het is aan de journalistiek om zich te bezinnen op haar rol in een democratie waarin feiten geen natuurlijke zeggingskracht meer hebben en entertainment de overhand neemt’, aldus Josten in Weerwoord.
In zijn zoektocht naar processen die de publieke opinievorming beïnvloeden, heeft de auteur zich laten inspireren door de Amerikaanse journalist Walter Lippmann die in 1922 een bijzonder boek schreef over de publieke opinie en zijn tijd daarmee ver vooruit was. Om grip te krijgen op dit fenomeen heeft Josten in zijn boek de publieke opinievorming ingedeeld in de publieke-opiniecyclus die bestaat uit verschillende puzzelstukjes van drie fasen. In fase 1 selecteert het individu de informatie over een bepaald onderwerp dat hij/zij actief of passief krijgt aangeboden via de traditionele en/of social media. Deze informatie kan correct of gekleurd zijn maar kan ook op onwaarheden (nepnieuws) berusten. In fase 2 gaat het individu de informatie verwerken die hij/zij heeft geselecteerd en vormt daar een eigen mening over. Maar in deze tweede fase van publieke opinievorming is meer aan de hand. Uit de psychologie weten we dat ieder mens over twee denksystemen beschikt: het intuïtieve denken dat lijnrecht staat tegenover het reflectieve denken. Het intuïtieve denken drijft op emotie en kost weinig energie. Het reflectieve denken kost daarentegen veel energie en vindt zijn basis in de ratio. In tijden van onzekerheid en op momenten van haast laten we ons te gemakkelijk leiden door het intuïtieve brein.
Politici maken daar veel gebruik van bij hun ‘oneliners’ tijdens verkiezingscampagnes. Maar vanwege de objectiviteit is het juist de kunst van de ontvanger van de boodschap om het reflectieve brein te laten winnen van het intuïtieve brein. Zo doet Europa een extreem beroep op het reflectieve brein van zijn inwoners, het intuïtieve brein van zijn inwoners weet Europa slecht te bereiken. Fase 3 komt neer op het samensmelten van ontelbare individuele meningingsuitingen of opinies. Welke meningen staan tegenover elkaar? Welke kunnen rekenen op een minderheid of meerderheid? Welke meningen worden overgenomen door opinieleiders, media of politici? En welke worden daadwerkelijk in beleid omgezet en geïnstitutionaliseerd? Deze drietrapsraket van de publieke opinievorming leidt uiteindelijk tot één publieke opinie over een bepaald onderwerp waarin alle individuele gistingsprocessen zijn samengekomen.
Boeiend is hoe Josten zijn publieke-opiniecyclus illustreert met vele tot de verbeelding sprekende voorbeelden uit de geschiedenis en uit de tegenwoordige tijd o.a. de Duitse publieke opinie tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog, de casus Irak met nepberichten over massavernietigingswapens, het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de val van de muur, de opkomst van Pim Fortuyn als voorloper van het mediagenieke nationaalpopulisme, de publieke opinie over Europa, de Zwarte Pietendiscussie, de Brexit-campagne, het Oekraïnereferendum, Geert Wilders die zijn Twitteraccount gebruikt als zijn persbureau en niet te vergeten de verkiezingscampagne van Donald Trump die veelvuldig de waarheid buigt en zich afzet tegen de ‘elite’. De werkelijkheid is voor mensen te veelomvattend en te complex om te doorgronden.
Ten slotte, Weerwoord is een inspirerend boek waarin onderzoeksjournalist Marc Josten op een heel inzichtelijke en leerzame manier de wisselwerking uitlegt tussen publiek, politiek, commercie en media in het ingewikkelde proces van publieke opinievorming met zijn vele valkuilen. Een uniek boek voor communicatieprofessionals maar ook voor WO- en Hbo-studenten journalistiek/communicatie. Weerwoord is beslist een topper!
Louis Thörig is verbonden als thesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam en als docent Corporate Communicatie aan de Hogeschool InHolland.
Over Louis Thorig
Louis Thörig is verbonden als master- en bachelorthesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam. Hij was tot 1 augustus 2011 werkzaam als global communications manager op het hoofdkantoor van IOI-Loders Croklaan (www.croklaan.com) in Wormerveer. Hij heeft zijn MBA behaald bij Business School Nederland, de Action Learning MBA.
